B a l a ş. And içirəm, heç kəs.

D i l b ə r. Bəs siz deyirsiniz ki, atanız laldır?

B a l a ş. Ayda, ildə ağzından bir kəlmə çıxır.

D i l b ə r. Aha, deyirəm axı!

G ü l ü ş qab-qaşıq gətirir.

B a l a ş. Gülüş!

G ü l ü ş. Balaş! Yoldan keç, əl-ayağa dolaşma, qabları dağıtmışdın ki. Evimizi bəyəndinizmi? Yəqin ki, bir qədər üslubsuz görürsünüz.

Ə b d ü l ə l i b ə y. Doğrudur, Dilbər xanım da onu deyirdi, biz də hələ onu düşünürdük.

D i l b ə r. Mən heç bir şey demirdim.

M ə m m ə d ə l i. Biz də heç bir şey düşünmürdük.

G ü l ü ş. Ev cansız bir şeydir, onu mən bir saatda istədiyim kimi döşəyə bilərəm; onu hər kəs öz səliqəsi ilə döşəyə bilər; bu gün belə döşənmişdir, sabah Edilya xanım gələrsə, başqa bir cür səliqəyə salar, bir özgəsi başqa bir səliqəyə salar; mənə qalırsa, lap evi dibindən söküb yerə qoymaq və təzədən tikmək lazımdır; burada adamlar başlıgözlü adamları öz səliqələrilə döşəyirlər, daha evə nə söz!

Ə b d ü l ə l i b ə y. Doğrudur, mən də hələ onu düşünürdüm.

D i l b ə r. Gülüşcan, diliniz çox iti deyilmi?

G ü l ü ş. Bağışlayın, təzəcə itilətdirmişəm, çarxdan indi gəlmişdir.

D i l b ə r. Deyirəm axı... Ancaq gözləyin, daşa toxundurmayasınız.

G ü l ü ş. Qorxusu yoxdur... Sınamışam, daşdan keçir; ancaq bircə dana gönünə işləmir, hey sancıram, batmır ki, batmır; ancaq mən ondan da qorxmuram, yəni mən heç kökündən qorxaq deyiləm. Deyirlər ki, həyat qoçaqlarındır! Buyurun, hələlik başlayın! Balaş! Siz Edilyanı unutmayın, bunlar ilə mən başararam.

B a l a ş. Mən... Mən Edilyanı? İnsan nəfəs almağı unudarmı?

D i l b ə r. Hanı mənim stəkanım? Mən bu gün qəsdən içəcəyəm. Balaş məni tək buraxmaz, deyilmi?

G ü l ü ş. Heç şübhəsiz, Balaş adamları tək buraxmağa alışmamışdır.

D i l b ə r. Sizi isə, Gülüş, indi mən çox gözəl anlayıram. Mən də qorxaq deyiləm, yaman da döyüşgənəm: kəlləm bərk, buynuzlarım itidir; ancaq sizə, Gülüş, çox tezdir. Gülüşsüz qalmaq da yaxşı deyildir, söz isə ən son gülənindir.

G ü l ü ş. Sağlığınıza içirəm, Edilya xanım. Mən indilik Gülüşəm, böyüyəndə isə qəhqəhə olacağam. Sağlıq olsun! (İçir).

Ə b d ü l ə l i b ə y. Doğrudur, mən də onu düşünürdüm. Sağ olun Edilya xanım!

B a l a ş. Müsaidənizlə mən bir neçə kəlmə ərz edəcəyəm. Artıq bu həqiqətdir ki, qadın məclis yaraşığıdır, qadınsız cəmiyyət çürük bir ağac kimidir. Doğrudur, çadranın özündə də bir gözəllik vardır, baxiyorsun, uzaqdan gecə qara bir ipəyə bürünmüş bir qadın kölgəsi bir xəyal kimi uçuyor, bəşərin məchul varlığı kimi bilinməz nerədən gəliyor,nerəyə gediyor. Ancaq burası var ki, başqa millətlər teatrlara, müsamirələrə gedəndə, öz arvadları ilə gedirlər, bizlər isə gedib tək qalırıq və darıxırıq. Halbuki qadın gözəl bir kukla kimi öz ərini əyləndirməli, onun dərdlərini dağıtmalıdır. Çadrasız gəzmək o demək deyil ki, arvad kimin ilə istəsə, gəzə bilər. Əlbəttə, əri nə desə, onu edəcəkdir. Ona görə də, içəlim belə azad qadınlardan olan Edilyanın sağlığına!

G ü l ü ş. Ura... Çalğıçılar!

Ə b d ü l ə l i b ə y. Doğrudur, hələ mən də onu düşünürdüm.

M ə m m ə d ə l i. Mənə elə gəlir ki, siz də qadın azadlığını astar tərəfdən bəxiyələyirsiniz.

G ü l ü ş. Bir də, əfəndilər, cəmiyyət qadınsız çürüdüyü kimi, qadın da cəmiyyətsiz çürüyür; ancaq nədənsə qardaşımın öz arvadı burada yoxdur?

B a l a ş. Gülüş!

G ü l ü ş. Ehtimal ki, Edilya xanım, siz Balaşın arvadı olduğunu bilməmiş deyilsiniz. Güman ki, onun da bura gəlməsi heç yaman olmaz və buna etiraz edən yoxdur.

B a l a ş. Əfəndilər, mən rica edərdim...

G ü l ü ş. Bu saat mən onu çağıraram.

M ə m m ə d ə l i. Etiraz edən bir nəfər var.

G ü l ü ş. Kimdir?

M ə m m ə d ə l i. Mən.

G ü l ü ş. Siz nə sayaq deyirsiniz?

M ə m m ə d ə l i. Mən deyirəm gəlməsə, xahiş edək gəlsin.

B a l a ş (Gülüşü kənara çəkərək). Gülüş, dilini kəs! Mən sənin dilini burub,

boynuvun sapından çıxararam.

G ü l ü ş. Gücsüz bir qadını dustaqda saxlayıb, qapıları onun üzünə qapamaq,

onun günüsünü evə gətirib, ona güldürmək, mənim atama yaramaz ölü paltarı geyindirib heyvan kimi ağzını qapamaq və dilini bağlamaq, sərsəm bir meymun kimi, cansız bir marionetka kimi barmaq ucunda oynatmaq! Yox, artıq mən sənin üçün dəli Gülüş deyiləm, mən indi bayquş qəhqəhəsiyəm ki, bütün həyat uzunu sənin qulaqlarında partlayacağam (Gedir).

Ə b d ü l ə l i b ə y. Ağalar, mən də bir neçə kəlmə ərz etmək istəyirəm. O ki qaldı mədəniyyət, biz, əlbəttə, mədəniyyətdən qaça bilmərik. Xaricilər də elmi bizdən əxz etmişlər. Qadın da oxusun. Çarşab ki, onun başını əlindən almır. Quran oxusun: Quranda yerin altı da yazılıb, üstü də. Biz əgər Quranda yazılanlara düzgün əməl etsək, bir zaman islam ordusu Əndəlisə getdiyi kimi, bütün əcnəbilərə qalib gələr. O ki qaldı qadına, daşyonan deyil ki, dağa getsin, bağban deyil ki, bağa getsin, ona görə içək, ərz olsun...

M ə m m ə d ə l i. Hə... de Allahın sağlığına.

Ə b d ü l ə l i b ə y. O ki qaldı qadına, evdə otururdu, indi həyətə də çıxsın; ancaq arvad lap göz qabağında olsa, öz bəkarətini itirər. Onun əsl gözəlliyi örtüsündədir; yoxsa arvad kişiyə qarışsa, ya arvadlar kişiləşər, yaxud kişilər arvadlaşar. Doğru deyilmi?

M ə m m ə d ə l i. Heç doğru deyil, heç bir şey doğru deyildir. Deyirlər gün var, doğru deyildir. Deyirlər ay var, doğru deyildir. İslamın iki şeyi var: bir namazı, bir də canamazı. Deyirlər Avropanın mədəniyyəti var, doğru deyildir. Avropanın iki şeyi vardır: bir topu, bir də pulu. Hamısı işlək maldır, sağmal qoyundur. Sən də malsan, mən də malam, o da maldır. Sən də qoyunsan, mən də, o da. Biz də qoyunuq, siz də qoyunsunuz, onlar da qoyundurlar. Ancaq mən deyirəm ki, dünyada mədəniyyət adına bircə şey vardır: “araq”, budur mədəniyyət! Başın ağrıyır – araq iç, gözün ağrıyır – araq iç. Avropalılar rumka ilə içirlər, biz şərqlilər kasa ilə içək. Yerdə qalan heç bir şey doğru deyil. Dünyada heç bir şey yoxdur: mən də yoxam, sən də yoxsan, o da yoxdur. Heç bir şey yoxdur; ancaq bir araq vardır. Sağ olun!

Musiqi.

G ü l ü ş (Sevili gətirir). Budur, Balaşın xanımı, heç bir rejissor əli görməmişdir.

B a l a ş. Gülüş!

G ü l ü ş. Keç yoldan, Balaş, əl-ayağa dolaşma! Bu çadranı da al, at o çaxçaya, çaxçanı da biryolluq qapa. Gəl, Sevil, gəl. Cəmiyyət adamın başını hərləndirir. Qorxma, ayaqlarını yerə bərk bas, tanış ol. Bu, Edilya xanımdır. Öpüşün. Böyük cəmiyyətlərdə qonaqlarla öpüşərlər. Elə! Bu da Əbdüləli bəydir. Yavaş, onu öpmə, arvadı dalaşar. Ancaq dul kişilərlə öpüşmək olar, o da gizlində. Bu da öz dediyindən, ya Tabaq bəydir, ya Çanaq bəydir, kim nə deyirsə-desin, onun üçün fərqi yoxdur.

M ə m m ə d ə l i. Heç yox, doğru deyil, mənim adım Kasa bəydir.

G ü l ü ş. Çox gözəl. Bir sözlə, Qab-qacaq bəy. Bu da mənim atamdır, əynindəki isə ölü paltarıdır; qorxmayasan, ancaq bir saatlıqdır.

B a l a ş. Gülüş!

G ü l ü ş. Indi gəl yanımda otur.

D i l b ə r. Ancaq Sevilin stəkanı boşdur.

G ü l ü ş. Sevil onsuz da sərxoşdur.

M ə m m ə d ə l i. Kasa ver, kasa!

D i l b ə r. Şah və mat, Gülüşcan, Sevilin stəkanı boşdur.

B a l a ş. Yox, yox, o içə bilməz.

S e v i l. Axı mən heç içməmişəm.

G ü l ü ş. Sən dayan, mən sənin çocuğunu da gətirim.

A t a k i ş i. Ay qız, Sevil, o stəkandakı nədir?

S e v i l. Vallah, əmi, heç mən özüm də bilmirəm.

M ə m m ə d ə l i. Araqdır, araq. Başın ağrıdı – araq iç, gözün ağrıdı – araq iç, özü də kasa ilə; kasa lazımdır, kasa...

Ə b d ü l ə l i b ə y. Doğrudur, hələ mən də onu düşünürdüm.

Dilbər o biri otaqdan qucağında uşaq olaraq çıxan Gülüşü qarşılayır.

G ü l ü ş. Sizə istimi oldu, xanım? Yaxşı sərin suyumuz var, özü də Həştərxan buzundan.

D i l b ə r. Gülüş, sancmağı burax. Söylə, məndən nə istəyirsən.

G ü l ü ş. Bu çocuğa mərhəmət!

D i l b ə r. Mən səni anlamıram.

G ü l ü ş. Bu məktub kimdəndir?

D i l b ə r. Mən onu sevirəm.

G ü l ü ş. Siz onun mövqeyini sevirsiniz.

D i l b ə r. Orasını mən bilirəm. Siz bilirsiniz ki, həyat döyüşdür.

G ü l ü ş. Görürsünüz ki, rəqibiniz nə qədər gücsüzdür.

D i l b ə r. O mənim təqsirim və sizin borcunuz deyil.

G ü l ü ş. Sizin təqsiriniz deyildir, ancaq mənim borcumdur. Onu yüksəltmək, ayaq üstə qaldırmaq və sizin ilə çarpışa biləcək bir hala vardırmaq mənim borcumdur.

D i l b ə r. Siz onu bacarmazsınız, siz hələ çocuqsunuz.

G ü l ü ş. Orasını gələcək göstərər.

B a l a ş (onlara yanaşır). Zənn edirsəm, sözünüz çox xüsusidir.

G ü l ü ş. Biz bitirdik.

D i l b ə r. Balaş! Mən belə düşünmürdüm.

B a l a ş. Yalvarıram, Edilya, məni bağışlayın!

D i l b ə r. Sən bu gün mənim dediklərimi etməsən, bizimki həmişəlik bitmiş

olur.

B a l a ş. Edilya, yalnız əmr edin, bütün həyatım sizindir.

D i l b ə r (qonaqlara). Siz, əfəndilər, deyəsən, bu gün danışıqdan oruc tutmuşsunuz.

Ə b d ü l ə l i b ə y. Doğrudur, biz də hələ onu düşünürdük.

M ə m m ə d ə l i. Heç yox, biz onu düşünmürdük. Mən iftarımı kasa ilə açmışam, özüm də firqəmiz üçün iqtisadi proqram düzəldirəm.

G ü l ü ş. Hansıdır o firqəniz?

M ə m m ə d ə l i. Intizariyyuni-Mehdiyyun firqəsi.

A t a k i ş i. Yaxşı, görəsən Mehdi sahibəzzaman bu tezliklə gələcək?

M ə m m ə d ə l i. Heç yox, mən özüm onun yanına gedib, o dünyada görüşəcəyəm.

D i l b ə r. İçəlim!

G ü l ü ş. Mən də hazıram.

D i l b ə r. Sevilin stəkanı boşdur, ata da içmir.

A t a k i ş i. Necə, mən də araq içim?

G ü l ü ş. Sevilin stəkanı doludur.

S e v i l. Axı mən heç içməmişəm?

B a l a ş. Edilya, siz onu adam yerinə qoymayın, o bacarmaz.

G ü l ü ş. O, çox şeyi çoxlarından yaxşı bacarır.

M ə m m ə d ə l i. Kasa lazımdır, kasa!

G ü l ü ş. Ura... Çalğıçılar!

D i l b ə r. Vals!

B a b a k i ş i gəlir.

B a l a ş. Hələ bu kimdir?

B a b a k i ş i. Mənəm də, Balaş, hə... hə, türkün sözü, bir az kömür gətirmişəm.

S e v i l. Ata!

A t a k i ş i. Babakişi, sənsən? Adə, vay sənə nə deyim, sən hara, bura hara? A kişi, xoş gördük! Dayan bir səni qucaqlayım! A kişi, haçandır yoxsan!

D i l b ə r. Bu nədir?

B a l a ş. Bu gün dünyanın yolçuları və dilənçiləri mənim başıma yığılacaqdır.

B a b a k i ş i. Gədə, Atakişi! Türkün sözü, bu nə sir-sifətdir, haçandan belə, türkün sözü, əfəndi olubsan? He... he... he... əkdiyim noxud, biçdiyim noxud, bazara girib, ləbləbi olub? Türkün sözü, bu paltarla dalına yükləyəsən səkkiz putluq kisəni, nə cırhacırnan cırıldarsan!

B a l a ş. Nağıl açma, kişi, çıx o biri evə!

B a b a k i ş i. Necə?