Xuban işi cövr ilə cəfadir,
Səndən görünən mənə vəfadir.
Qurban sənə özgə nazəninlər,
İdrakinə yüz min afərinlər.
Kimsə çü sənə vəfadə yetməz,
Canın sənə kimsə versə itməz.
Məşuqə ikən olub vəfadar,
Aşiqliyini həm etdin izhar.
Aşiq der imiş mənə xəlayiq,
Görmən buna həm özümü layiq,
Mən naqisəm, ey hərifi-qabil,
Sənsən rəhi-eşq içində kamil.
Təhsin ki, yeganeyi-zəmansan,
Can vermək olur sənə ki, cansan.
Hər şuxdə gər olaydı bu tövr,
Sən olmaz idin yeganeyi-dövr.
Gər qeyrə bu hal olaydı məqdur,
Sən olmaz idin cahanda məşhur.
Yad eyləməyindən olmuşam şad,
Sən şad olasan həmişə mən yad,
Ha böylə məni-həzini şad et!
Gah-gah tərəhhüm eylə, yad et!
Ey sərvi-səmənbəri-güləndam!
Taraci-mətai-səbrü aram!
Ey xosrovi-kişvəri-məlahət!
Məhtabi-şəbi-nişatü rahət!
Çün bəndəyə rəhmət eylər oldun,
İzhari-məhəbbət eylər oldun;
Minbəd təriqi-mehr tutğıl,
Əvvəlki təriqini unutğıl!
Qoyma çıxa həsrət ilə canım,
Həddən ötə naləvü fəğanım!
Meyli-məni-zarü biqərar et,
Gahi bu yanayə bir güzar et!
Həmdərdim isən, mənimlə yar ol!
Həmdərdiligin yox isə, var ol!
Sən öylə müqimi-məsnədi-naz,
Mən böylə, bəlavü dərdə dəmsaz.
Sən məhfili-eyş kamikarı,
Mən guşeyi-dərd dilfikarı,
Eşq içrə, gözüm, rəvamıdır bu,
Rahü rəvişü vəfamıdır bu?
Gər doğru isə vəfadə lafın.
Məndən nə üçündür inhirafın?
Gəl, rəf edəlim ğəmi-fəraqi,
Yandıralım oda iştiyaqi,
Olsun dünü gün mənimlə seyrin,
Çün mən səninəm, sən olma qeyrin!
Vər[76] İbni Səlam mane olsa,
Səddi-rəhi-vəsl vaqe olsa,
Bildir, qılayın siyah bəxtin,
Bir ah ilə tarümar təxtin".
Çün razi-dilin tükətdi ol yar,
Zeyd eylədi əzmi kuyi-dildar.
Pərvanə sözün deyib çirağə,
Bülbül xəbərin yetirdi bağə.
BU, İBNİ SƏLAMIN KEYFİYYƏTİ-VƏFATIDIR
VƏ LEYLİNİN OL BƏLADƏN NƏCATIDIR
Saqi, fələkin gör inqilabın!
Göstər qədəh içrə mey hübabın!
Mey ayineyi-cahannümadır,
Xaki zər edən bu kimiyadır.
Bu faidə bəs deyilmi ondan
Kim, fariğ edər qəmi-cahandan?
Bir xabü xəyal imiş bu aləm,
Bu xabü xəyalə olma xürrəm!
Əhvali-zəmanə münqəlibdir,
Ondan xirəd əhli müctənibdir.
Qəm matəmin eyləyəndə bünyad,
Neyyah bu növ çəkdi fəryad
Kim, İbni Səlami etdi gərdun
Amaci-xədəngi-ahi-Məcnun.
Ol səddi götürməyə aradən,
Əşk oldu rəvan iki yənadən.
Ol növrəsi-natəvan, dəmadəm
Şövq ilə çəkərdi mehnətü qəm.
Həsrət ələmi yaman ələmdir,
Qəm bədriqeyi-rəhi-ədəmdir.
Dərdü qəmi-həsrəti-nihani,
Sərvi-qədin etdi xizərani.
Üz urdu pozulmağa tilismi,
Bir qayətə yetdi zəfi-cismi
Kim, peykəri nəqşi-bəstər oldu.
Rəna qədi bəstər istər oldu.
Gün-gündən olub xərab halı,
Qalmadı sağalmaq ehtimalı.
Dərdinə dəva bulunmaz oldu,
Rəncinə şəfa bulunmaz oldu.
Əndişeyi-ömrü oldu batil,
Can verdi vü həqqə oldu hasil.
Kimdir ki, gəlib cəhana getməz?
Kim kamil olur, zəvalə yetməz?
Budur rəhü rəsmi ruzigarın
Kim, ola xəzani hər bəharın.
Leylini gətirməyə fəğanə,
Ol vaqeə oldu bir bəhanə.
Matəm tutub etdi ol giriftar,
Dırnağı ilə üzünü əfkar.
Çak etdi fərağət ilə camə,
Faş etdi fəğani xasü amə.
Yandırdı evin, qopardı təxtin,
Taraci-fənayə verdi rəxtin.
Geysuyi-müənbər etdi bərbad,
Əflakə yetirdi ahü fəryad.
Gərdun kimi rəxti niylə urdu,
Atəş kimi başə kül sovurdu.
Derlər bu idi ərəbdə adət
Kim, ər əgər ölsə, qalsa övrət
Bir il, iki il tutardı matəm,
Fəryadü fəğan edib dəmadəm.
Xoş gəldi bu adət ol nigarə,
Fəryadü fəğanə buldu çarə.
Matəmgədə eylədi məqamın,
Matəmdə keçirdi sübhü şamın.
Bir neçə gün onda ağlayıb zar,
Həm ata evinə döndü naçar.
Əmma, dünü gün fəğan edərdi,
Xunabi-cigər rəvan edərdi.
Fəryadə gələndə gahü bigah,
Öz könlündə deyərdi ol mah
Kim: - "İbni Səlamə rəhməti-həq,
Eşqim rəvişinə verdi rövnəq.
Rəf eylədi pərdeyi-müdara,
Pünhan qəmim etdi aşikara"
Ol vaqeədən olub xəbərdar,
Tutdu rəhi-dəşt Zeydi-qəmxar
Gördü ki, şikəstəhal Məcnun,
Durmuş dədü dam içində məhzun.
Çün verdi səlam, qıldı elan
Kim, İbni Səlamə netdi əyyam.
Verdi bu qəziyyədən bəşarət
Kim: - "Qıldı müarizin xəsarət
Dəhr İbni Səlami qıldı pamal,
Leyli öz evinə döndü xoşhal"
Məcnun çəkib ah, qıldı nalə.
- Əfğan edib ağladı bu halə.
Heyrətlərə düşdü Zeydi-qafil;
Bu halət ona göründü müşkil.
Kim, fovti-rəqib eşitsə aşiq,
Gülmək gərək, ağlamaq nə layiq,
Təhqiqi-bəyani-hal qıldı,
Ol vaqeədən sual qıldı.
Məcnun dedi: - "Ey vəfalı yarım!
Yoxdurmu bu yolda nəngü arım?
Cananəyə can verən yetibdir,
Can verməyən arada itibdir.
Ol dostum idi,deyildi düşmən,
Həm ol ona aşiq idi, həm mən.
Ol canını verdi vasil oldu,
Öz mərtəbəsində kamil oldu,
Nəqsim mənim irmədi kəmalə,
Eyb eyləmə ağlasam bu halə".
QƏZƏL
Aşiq oldur kim, qılır canın fəda cananına,
Meyli-canan etməsin hər kim ki, qıymaz canına.
Canını cananə verməkdir kəmali aşiqin,
Verməyən can, etiraf etmək gərək nöqsanına.
Vəsl əyyamı verib cananə can rahət bulan,
Yeydir ondan kim, salır canın qəmi-hicranına.
Eşq rəsmin aşiq öyrənmək gərək pərvanədən
Kim, göyər gördükdə şəmin atəşi-suzanına.
Fani ol eşq içrə kim, bənzər fənasi aşiqin,
Feyzi-cavid ilə Xizrin çeşmeyi-heyvanına!
Eşq dərdinin dəvası qabili-dərman deyil,
Tərki-can derlər bu dərdin mötəbər dərmanına.
Hiç kim canan üçün can verməyə laf etməsin
Kim, gəlibdir bu sifət ancaq Füzuli şanına.
BU, LEYLİNİN İBNİ SƏLAMDAN SONRA
MACƏRASIDIR VƏ ZAVİYEYİ-MÖHNƏTDƏ
VAQE OLAN BƏLASIDIR[77]
Çün ata evinə döndü Leyli,
Əfğanə olub həmişə meyli,
Tutmuşdu təriqi-əhli-matəm,
Təcdidi-əza qılıb dəmadəm,
Hər qanda bilirdi var bir zar,
Ənduhü müsibətə giriftar,
Cəm edib olurdu əncümənsaz,
Eylərdi sürudi-növhə ağaz.
Gər İbni Səlam idi bəhanə,
Məcnun idi bais ol fəğanə.
Ağzında idi bir özgə zikri.
Könlündə idi bir özgə fikri.
İzhar qılırdı özgə adın,
Pünhani edərdi özgə yadın.
Bu rəng ilə daim ol pərizad,
Eylərdi fərağət ilə fəryad.
Suzi-dilinə gətirməyib tab,
Bir gecə dağıldı yarü əshab,
Ancaq ona şəm qaldı həmdəm,
Söndürdü bir ah ilə onu həm.
Yəni nə rəva şəbi-siyahim,
Şəm istəyə qeyri-bərqi-ahim.
Tənha qalıb etdi naleyi-zar,
Dərdü qəmə qıldı əczin izhar:
- "Key dərdü qəmi-zəmanə, billah!
Olman, bu gecə mənimlə həmrah!
Tənhalıq ilə mən eylərəm xu,
Siz özgə müsahibə tutun ru!"
Gördü qəmü dərdə yox nihayət,
Qıldı şəbi-tirədən şikayət:
- "Key bəxti-siyahimin nəziri,
Aşüftə qılan məni-əsiri!
Əvvəl yox idi sənin qərarın,
Seyr ilə keçərdi ruzigarın,
Halə nə üçün qərar edibsən;
Tərki-rəviş ixtiyar edibsən?
Sərmənziləmi özün yetirdin?
Ya zülmət içində yol itirdin?
Matəmzədəsən, siyəh libasın.
Kimdən ola, nişədir bu yasın?
Dərdü ələmim dənizi daşdı,
Seylabi-bəla başımdan aşdı.
Tiri-fələkə nişanə oldum,
Tahuneyi-çərxə danə oldum.
Matəmkədədir bu gecə aləm,
Mən bəxti qara bir əhli-matəm:
Nə səbr qalıbdurur, nə aram,
Bilmən ki, nolur mənə sərəncam.
Olmuş bu gecə təmam kövkəb,
Azarım üçün fələkdə əqrəb.
Sübh ayinəsini jəng tutmuş,
Feyzi-səhəri fələk unutmuş.
Ey sübh, sənin nə oldu halın?
Dəm urmağa qalmamış məcalın?
Könlün xoş isə, təbəssüm eylə!
Mehrin var isə, tərəhhüm eylə!
Fəryadıma həmdəm et xorusu,
Avazıma qoş sədayi-kusu,
Mürği-səhəri gətir zəbanə,
Göstər dəmi-sübHdən nişanə!"
Çox ağladı, etdi naləvü zar,
Dərdi-dili-zarın etdi təkrar.
Gördü mədədinə sübh yetməz,
Şəb dərdi-dilinə çarə etməz.
Üz tutdu ona ki, feyzi-ami
Çəkmiş bu mədarə sübhü şami.
Razi-dili-zarın etdi ağaz:
- "Key vaqifi-halü arifi-raz!
Yoxdur qəmi-dərdimə nihayət,
Qəmdən kimə eyləyim şikayət?
Qəm bihədü mən bəsi zəifəm,
Mən böylə qəmə qaçan hərifəm.
Ya ver mənə möhnətimdə taqət,
Ya taqətim olduğunca mehnət.
Gər cameyi-səbrim eyləsəm çak,
Hökmün yolu görünür xətərnak.
Vər könlümə versəm istimalət,
Taqətcə deyil qəmü məlalət.
Namusdan eyləsəm cüdalıq,
Məcnun ilə qılsam aşinalıq,
Qorxum bu ki, ismət ola pamal,
Fərmanə müvafiq olmaya hal.
Qılsam bu Həvadə hifzi-namus,
Məmureyi-vəslim ola məhrus.
Qorxum bu ki, dudi-ahi-Məcnun
Əhvalımı eyləyə digərgun.
Sadiqlərin ahi mötəbərdir,
Ondan həzər etməmək xətərdir.
Ol öylə, bu böylə neyləyim, vay,
Bilmən məni-acizə nədir ray?
Ya rəb, mütəhəyyirəm məni-zar,
Möhnətlərə olmuşam giriftar!
Sərmənzili-əmnə rah bilmən,
Səndən özgə pənah bilmən.
Gör badeyi-qəflət ilə mədhuş,
Qıl pərdeyi-lütfünü xətapuş!
Derlər ki, sitəmrəsidə Məcnun,
Olmuş məni-mübtəlayə məftun.
Mən bisərü pa ona nə layiq
Kim, hüsnümə ola kimsə, aşiq?
Mən zərreyi-xarü xaksarəm,
Gərdi-rəhi-xaki-rəhgüzarəm.
Ruhum ki, bədəndədir, sənindir,
Hər nəşə ki, məndədir, sənindir,
Gəncineyi-hüsnünə əminəm,
Sənsən səbəbim ki, nazəninəm.
Ya rəb, mədəd et ki, bu əmanət!
Məhfuz ola ta dəmi-qiyamət!
Ta qürbə təvəccöh etdiyim çağ,
Alnım açıq olavü üzüm ağ!"
TƏMAMİYİ-SÜXƏN
Əcz ilə dua qılırdı ol mah,
İzhari-niyaz edib ki, nagah,
Çəkdi cərəs ərrəhilə avaz,
Rəsmi-hüdi etdi sariban saz.
Köç oldu açıldı bargəhlər,
Bəxtilərə məhd çəkdi məhlər.
Bir məhmilə girdi Leyliyi-zar,
Kuhi-qəmin etdi naqəyə bar.
Əfğani edib cərəs ünün pəst,
Eşqi-meyi etdi naqəni məst.
BU, LEYLİNİN NAQƏYƏ ƏRZİ-RAZIDIR
VƏ ZƏBANİ-HAL İLƏ İZHARİ-NİYAZIDIR[78]
Çün naqədə gördü nəşəyi-hal,
Qıldı ona həm bəyani-əhval:
- "Key qaliyə muyü ənbərinbuy
Gülçöhrəvü xar-xar, xoşxuy!
Ey başı açıq, ayağı yalın
Bulmuş neçə gəz hərəm visalın!
Sövdazədə nişədir dimağın?
Köksündə nədir bu əski dağın?
Kimdən sənə yetdi zülmü bidad,
Hər ləhzə nədir fəğanü fəryad?
Üşşaq təriqidir təriqin,
Gər aşiq isən, mənəm rəfiqin.
Nalan qəmi-eşqi-yardansan,
Sən dəxi bizim qətardansan.
Mən kimi yox əldə ixtiyarın,
Bir özgə əlindədir məharın,
Çün düşdü səninlə ittifaqım,
Rəhm eylə mənə, gör iştiyaqım.
Lütf eylə, binayi-kari-xeyr et,
Məcnunum olan diyarə seyr et!
Bu şiyftəyi yetir ol ayə.
Bu dərdi yetişdir ol dəvayə".
Nagah, gödərdi, oldu bihuş.
Mütləq özün eylədi fəramuş.
Bihuşluğunda düşdü ol nur,
Həmrahi olan güruhdən dur.
Ol növ idi zülməti-şəbi-tar
Kim, olmadı sariban xəbərdar.
Çün gəldi özünə ol pərivəş,
Oldu bu qəziyyədən müşəvvəş.
Göz açdı, özünü gördü itmiş,
Həmrahi buraxmış onu getmiş.
Dərd üzrə müzaəf oldu dərdi,
Tərpətdi həyuni-rəhnəvərdi.
Çox cəhd ilə eylədi təkapu,
Çox yol arayıb yügürdü hər su.
Nə rah, nə rahibər bulundu,
Nə qəfilədən əsər bulundu.
Tənha yürür oldu ol səmənbər,
Zülmətdə misali-mahi-ənvər.
Çün seyri-fələkdə Leyliyi-mah.
Şəb qafiləyi itirdi, nagah
Leyki sifətində gün çıxıb fərd,
Cəmmazəyə çəkdi məhmili-zərd.
Düşdü güzər ol səmən üzarə,
Məcnuni-həzin olan diyarə,
Hər yan nigəran gəzərdi ol mah,
Bir şəxsi-həzin göründü nagah
Sormağa əlameyi-mənazil,
Ol şəxsi-həzinə oldu mayil,
Lütf ilə təkəmmül etdi ağaz:
- "Kimsən?" - deyibən yetirdi avaz.
Baş qaldırıb ol əsiri-məhzun,
Döndərdi cavab ona ki: - "Məcnun!"
Leyli dedi: - "Ey özünə məğrur,
Haşa deyə əjdəha sözün mur!
Haşa deyə zağ, bülbüləm mən,
Ya laf ura xar kimi, güləm mən!"
Məcnun dedi: - "Ey düri-yeganə
Məcnuna bilirmisən nişanə?
Ol şiyftənin nədir nişani,
Gördükdə nədən bilirsən ani."
Leyli dedi: - "Ol pəriliqadır,
Rüxsarlə qəddi dilrübadır.
Sən şiyftəsən, əsiri-matəm,
Rüxsarı şikəstə, qaməti xəm.
Sən xarsən, ol, əzizi-aləm,
Sən bisərü pasən, ol müəzzəm".
Məcnun dedi: - "Əhli-eşq olur xar
Hüsn əhlinədir səfa səzavar".
Leyli dedi: - "Ey bəhanəpərdaz!
Qeydi-dili-zarimə füsunsaz!
Peykər, tutalım töküldü qəmdən,
Ya qamətin oldu xəm sitəmdən,
Məcnunu deyərlər əhli-idrak,
Əşarı lətifü ləhcəsi pak.
Səndə qanı ol ədayi-dilsuz, .
Əşari-hekayəti-diləfruz?"
Məcnun dedi:- "Əhli-hal olur lal,
Bəsdir nəmi-əşk şahidi-hal.
Tərtibi-ibarətü fəsahət,
Eşq əhlinədir dəlili-rahət.
Rahətdən olan mənim kimi dur,
Gər samit ola deyilmi məzur?"
Leyli dedi: - "Çün sənə şəkim var,
Məcnun isən eylə halın izhar,
Leyliyi sevərsən eylə bünyad,
Bir şer, keçən zamanın et yad"!
BU, MƏCNUNUN LEYLİYƏ
İZHARİ-HALİ-ZAR ETDİYİDİR[79]
Məcnuni-həzin eşitdi sövkənd,
Gördü onu şerə arizumənd,
Təfsili-qəminə verdi icmal,
Qıldı ona ərzi-surəti-hal:
- "Key səbzeyi-dərdimə verən ab!
Sərrişteyi-pazdən açan tab!
Sorma necə keçdi ruzigarın,
Eşq içrə nə oldu hali-zarın?
Dildar qəminmi söyləyim, ah.
Ya pəndi-mühibbü təni-bədxah,
Çəkdim necə gün cəfayi-məktəb,
Hər puz məşəqqət ilə ta şəb,
Axır ki, çox oldu təni-əğyar,
Ayrıldı məni-şikəstədən yar.
Faş oldu çü aləmə fəsanəm,
Tədbirimə düşdü atəm, anəm,
Gəh dəğdəğeyi-təbib gördüm,
Gəh səy ilə Kəbəyə yügürdüm.
Açılmadı hiç babdən bab,
Tədbirimə aciz oldu əhbab.
Gəh Novfələ eylədim təzərrö,
Feyzində bulunmadı təvəqqö.
Gəh İbni Səlamə yar olub yar,
Verdi dili-mübtəlayə azar.
Gəh Zeyd pəyamına inandım,
Hər vədə ki, verdi doğru sandım.
Ümmid ilə ömrüm oldu zaye,
Halım betər etdi zəfi-tale.
Əlqissə, vücudim oldu bərbad,
Bəp ləhzə fələkdən olmadım şad".
Könlünə qılıb fəraq təsir,
Bir türfə qəzəl həm etdi təqrir:
QƏZƏL
Ah kim, bir dəm fələk rəyimcə dövran etmədi,
Vəsl dərmanilə dəfi-dərdi-hicran etmədi
Yardən min dərdi-dil çəkdim, bu həm bir dərd kim,
Bildi min dərdi-dilim, bir dərdə dərman etmədi.
Vadiyi-qürbətdə can verdim, məni ol şahi-hüsn,
Bir gecə xani-visali üzrə mehman etmədi.
Dustlar, çaki-giribanım görüb eyb eyləmən!
Kol gülü kim gördü kim, çaki-giriban etmədi!
Fəqr mülkün tut gəp istərsən kəmali-səltənət,
Kim, bu mülkün fəthini fəğfurü xaqan etmədi
Tiği-bidad ilə hər dəm qanımı tökmək nədir?
Ey fələk, hər kim dəm urdu eşqdən qan etmədi.
Əhdü peyman etdi yarım kim: "Sənə yarəm", vəli,
Yarlıq vəqti vəfayi-əhdü peyman etmədi.
Əql meydanını zindani-bəla bilməz hənuz,
Kim ki, bir müddət cünun mülkünü seyran etmədi
Sirri-eşqin etmədi ancaq Füzuli aşikar,
Bu mübarək işi hər kim etdi, pünhan etmədi.
BU, LEYLİNİN MƏCNUNDAN XƏBƏRDAR
OLDUĞUDUR VƏ MƏTAİ-VƏSLİNƏ
NƏQDİ-CANLA XİRİDAR
OLDUĞUDUR[80]
Çün bildi kim olduğunu Leyli,
Rüxsarına axdı əşk seyli,
Giryan dedi: - "Ey gözüm çirağı!
Vəhşilərə el, mənimlə yağı!
Sən mən dediyim həbib imişsən,
Dərdi-dilimə təbib imişsən.
Sənsən dünü gün dilimdə zikrim,
Könlümdə olan xəyalü fikrim.
Gəp tanıya bilmədim rəvadır,
Məstəm mənü məst işi xətadır.
Kimsə ki, özündən ola qafil,
Bir özgəyi bilməyə nə qabil,
Ol dəm ki, dimağa yetdi buyin,
Göz gördü şüai-mahi-ruyin,
Can bixəbər oldu, əql şeyda,
Tən qıldı min iztirab peyda,
Dəryayi-təhəyyürə olub ğərq,
Əğyardən etmədim səni fərq.
Məzur tut ey sənəm bu halım
Tən eyləmə, vermə infialım.
Sənsiz mən idim şikəstəxatir,
Yüz şükr, sənə yetişdim axir.
Gülzari-ümidim oldu sirab,
Ya rəb bu xəyaldırmı, ya xab?
Eyşü tərəbim çirağı yandı,
Bəxtim yuxudan məgər oyandı?
Ey dil ki, edərdin ahü nalə,
Daim nigəpan olub vüsalə,
Ha, dövləti-vəslü zövqi-didar!
Billah, dəxi etmə naləvü zar!
Ey didə, töküb sirişki-gülgun
Hər dəm dep idin ki: - "Qanı Məcnun?"
Mənzurun olubdur ol səmənbər,
Qıl məqdəminə nisar gövhər!
Ey can ki, çəkərdin intizarı,
Görmək diləyib həmişə yarı,
Yetdin ona, gəl, çıx indi təndən,
Get yarə, kəs ixtilatı məndən"
Dərdini deyirkən ol pərizad
Suz ilə bu şeri etdi bünyad:
BU QƏZƏL LEYLİ DİLİNDƏNDİR
Açmadı könlüm fələk, ta bağrımı qan etmədi,
Qılmadı xürrəm məni, ta zarü giryan etmədi.
Qılmadan bidad ilə yüz parə pürxun könlümü
Bu çəməndə gül kimi bir ləhzə xəndan etmədi.
Şükr kim, verdi fələk kamım məni nomid edib.
Şiveyi-mehrü məhəbbətdən pəşiman etmədi.
Dərd yoxdur kimsədə, yoxsa təbibi-feyzi-eşq,
Kimdə gördü dərd kim, ol dərdə dərman etmədi.
Səbr yoxdur mərdümi-aləmdə, vər nə ruzigar,
Qansı müşküldür ki, tədric ilə asan etmədi.
Tutdu seylabi-dü çeşmim yar üzün, əmma xoşa
Kim, binasın səbrimin ol seyl viran etmədi.
Eşq sövdasında sud etdin mətai-vəsldən,
Ey Füzuli, can verən cananə nöqsan etmədi.
