Ləhzə-ləhzə müddəilər pəndini guş eylədin,
Qana-qana qeyr cami-şövqünü nuş eylədin,
Varə-varə əhdü peymani fəramuş eylədin,
Qanı, ey zalım, bizimlə əhdü peyman etdiyin!?
Qeyrə salıb mehrini bizdən sovutdun aqibət,
Tərki-mehr etdin, təriqi-zülm tutdun aqibət,
Əhdlər, peymanlar etmişdik, unutdun aqibət,
Qanı, ey zalım, bizimlə əhdü peyman etdiyin!?
Cürmümüz noldu ki, bizdən eylədin bizarlıq?
Biz ğəmin çəkdik, sən etdin özgəyə qəmxarlıq?
Sizdə adət bumudur? Böylə olurmu yarlıq?
Qanı, ey zalım, bizimlə əhdü peyman etdiyin!?
Çərx tək bədmehrlik rəsmini bünyad eylədin?
Yaxşı adın var ikən, döndün yaman ad eylədin,
Dönə-dönə bizi ğəmnak, özgəni şad eylədin,
Qanı, ey zalım, bizimlə əhdü peyman etdiyin!?
Könlümüz, minbəd, zülfünçün pərişan olmasın
Bağrımız ləlin həvasilə dəxi qan olmasın,
Bivəfasan! Çeşmimiz yadinlə giryan olmasın,
Qanı, ey zalım, bizimlə əhdü peyman etdiyin!?
Vədeyi-vəsl ilə aldın səbrimiz, aramımız,
Olmadı bir gün visalından müyəssər kamımız,
Keçdi hicr ilə, Füzulidən betər əyyamımız,
Qanı, ey zalım, bizimlə əhdü peyman etdiyin!?
TƏMAMİYİ-SÜXƏN
Payanə çü yetri səyi-xamə,
Təslim olundu Zeydə namə.
Məktubla Zeyd olub səbükpər,
Əzm eylədi öylə kim kəbutər.
Çün yetdi nigar olan diyarə,
Məkr ilə visalə qıldı çarə.
Əfsun ilə urdu sehrdən dəm,
Ta İbni Səlamə oldu həmdəm.
Leylinin eşitdi vəsfi-halin,
Keyfiyyəti-mehnətü məlalin,
Dedi: - "Bilirəm nədir dəvası,
Üş yazılı məndədir duası".
Bağlandı onun sözünə ixlas,
Xəlvətgəhi-qürbə qıldılar xas.
Çün Leyliyə Zeyd oldu vasil,
Məqsudini etdi bəxt hasil.
Bir dəm oturub gəlib qiyamə,
Əl urdu rəvan çıxardı namə.
"Təviz" dedi və qıldı təzim,
Əvvəl öpüb ondan etdi təslim.
Çün naməni aldı Leyliyi-zar,
Ol namədən aldı buyi-dildar.
Bildi ki, bir özgə qeyddir bu,
Nə nüsxeyi-Əmrü Zeyddir bu.
Çün naməyə qıldı bir nəzarə,
Can kisvətin etdi parə-parə.
Ol feyzi bilib özünə iqbal,
Göz mərdümünə buyurdu filhal
Kim, dürr ala bəhri-çeşmi-tərdən,
Ləl ala xəzaneyi-cigərdən.
Ol naməni eyləyə nisarın,
Əfzun edə qədrü etibarın.
Çün dürcdən aldı dürri-məknun,
Məktubu oxudu bildi məzmun,
Fəhm etdi məaniyü ibarət,
Bildi nəyədir olan işarət.
Canına qılıb itab təsir,
Ol namə cəvabın etdi təhrir.
BU, LEYLİNİN MƏCNUNA PEYĞAMI
CAVABIDIR VƏ ÜZRÜ İTABIDIR[65]
Bu tərz ilə kilki oldu cari
Kim, əvvəli-namə; nami-bari,
Memari-binayi-əqdü peyvənd,
Vəhhabi-ətayi-malü fərzənd.
İzhari-vücud edən ədəmdən,
İcadi-hüdus edən qədəmdən,
Məşşateyi-şahidi-zəmanə
Sultani-bülənd asitanə.
Bu namə ki, bir fikardəndir
Yəni məni-biqərardəndir,
Bir sahibi-izzü etibarə,
Yəni Məcnuni-dilfikarə,
Ey xak büsatü xar bəstər!
Kami-dili-təngü dideyi-tər!
Hər tənə ki, eyləsən rəvadır,
Səndən xəciləm, üzüm qəradır.
Bəsdir mənə çəkdiyim xəcalət,
Şərməndəliyimdəki məlamət,
Çün mötərifəm ki, var günahim,
Öz lütfünü eylə üzrxahim.
Mən gövhərəm, özgələr xiridar,
Məndə deyil ixtiyari-bazar.
Dövran ki, məni məzadə saldı,
Bilmən kim idi satan, kim aldı?
Olsaydı mənim bir ixtiyarım,
Olmaz idi səndən özgə yarım!
Gər töhmətə olmuşam giriftar,
İkrah ilə məndən olma bizar.
Bir dür deyiləm ki, ola həkkak,
Aldıqda təsərrüfündə çalak.
Gər İbni Səlamə dilfiruzəm,
Şəmi-şəbü afitabi-ruzəm,
Qanedir iraqdan ala bir nur,
Mən ondanü məndən ol ola dur.
Dur olsa görər füruğü tabım,
Olduqda yaxın, çəkər əzabım.
Fikr etmə ki, mən nişatməndəm,
Bir dami-qəm içrə paybəndəm,
Nə zəhreyi-seyri-kuçəvü kuy,
Nə tabi-təpançeyi-sərü ruy,
Gahi həvəs eyləsəm fəğanə,
Əvvəl ona istərəm bəhanə.
Ya atavü ana eylərəm yad,
Ya söhbəti-həmnişinü həmzad.
Gər rəxtimi etmək istəsəm çak,
Xəyyatıma oluram qəzəbnak
Kim, eyblidir bu damənü ceyb,
Cəhd eylə ki, zahir olmaya eyb.
Gahi tələb eyləsəm vüsalın,
Bilmək diləsəm ki, noldu, halın,
Bir çeşmə yana olub rəvanə,
Qüsli-bədən eylərəm bəhanə,
Tənha oluram orada üryan,
Muyi-sərim eylərəm pərişan,
Ayinədə eylərəm nigahi,
Halın görürəm sənin kəmahi.
Boynumda yox özgə tövqdən bar,
Ləlimdə bulunmaz özgə göftar.
Boynum qolunu dilər həvadən,
Ləlim ləbini sorar səbadən.
Candan qəmin içrə naümidəm,
Şəmşiri-cəfa ilə şəhidəm.
Qanlı kəfənimdir al pərdə.
Mən gurdəyəm, saqınma ərdə.
Gəl şəmi-məzarım eylə ahin,
Ziybi-ləhəd et qübari-rahin.
Mən bülbüli-baği-firqətəm zar,
Əmma, qəfəs içrəyəm giriftar.
Bilməm bu qəfəsdə nola halim,
Sındırdı bəla pər ilə balim.
Bir vəhşi ilə gər etmişəm xu,
Müstövcibi-sərzəniş deyil bu.
Vəhşilər imiş səninlə həmdəm,
Həmrəng olubam səninlə, mən həm.
Ey aşiqi-müstəməndü məhcur!
Tutğıl məni-müstəməndi məzur!
Səbr et neçə gün, ola ki, gərdun,
Bu günləri eyləyə digərgun.
Ancaq, özünü, nizar sanma!
Sərgəşteyi-ruzigar sanma!
Bu şeri gər oxusan dəmadəm,
Məlumun olur mənim qəmim həm:
BU MÜRƏBBE LEYLİ DİLİNDƏNDİR
Giriban oldu rüsvalıq əlilə çak damən həm,
Mənə rüsvalığımda dustlar tən etdi, düşmən həm.
Rəhi-eşq içrə can qıldım giriftari-bəla, tən həm,
Bu yetməzmi ki, bir dərd artırırsan dərdimə sən həm?
Əgər tutsam qəmim eldən nihan, səbrü qərarım yox,
Və gər şərhi-qəmi-pünhanım etsəm, qəmküsarım yox,
Əsiri-bəndi-zindanəm, əlimdə ixtiyarim yox,
Bu yetməzmi ki, bir dərd artırırsan dərdimə sən həm?
Olubdur əşki-xunab ilə gülgun çöhreyi-zərdim,
Yanıbdır atəşi-hicranə cani-dərdpərvərdim,
Cəfayi-çərxi-kəcrəftar əlindən var min dərdim,
Bu yetməzmi ki, bir dərd artırırsan dərdimə sən həm?
Gəhi şövqi-vüsalü, gəh bəlayi-hicr ilə zarəm,
Özüm həm bilməzəm dərdim nədir, mən necə bimarəm,
Qəmi-eşq içrə bir dərmani yox dərdə giriftarəm,
Bu yetməzmi ki, bir dərd artırırsan dərdimə sən həm?
Cüda səndən bəlavü dərdi-hicran ilə tutdum xu,
Qılır hər dəm mənə bidad dərd ayru, bəla ayru,
Bəlavü dərdə düşdüm ruzigarım böylə, halım bu,
Bu yetməzmi ki, bir dərd artırırsan dərdimə sən həm?
Təbibi-eşqə çün izhar qıldım dərdi-pünhani,
Məni-bimarə mütləq olmadı bir səhhət imkani,
Əzəldən var min dərdim, ki, yoxdur hiç dərmani,
Bu yetməzmi ki, bir dərd artırırsan dərdimə sən həm?
Füzuli, hər zaman bir tən ilə bağrım qılırsan qan.
Əcəb bilməzmisən kim, eşqdən keçmək deyil asan?
Bilirsən düşmüşəm bir dərdə kim, yoxdur ona dərman,
Bu yetməzmi ki, bir dərd artırırsan dərdimə sən həm?
TƏMAMİYİ-SÜXƏN
Yazıldı çü naməyə qəmi-dil,
Zeydə dedi: - "Ey həkimi-kamil.
Təvizin ilə xoş oldu halim,
Zail oluban qəmü məlalim.
Xəttin mənə nüsxeyi-səfadır,
Təvizin əsər qılır, duadır.
Hər gün gəlü yaz böylə təvid
Ta səhhətə tutmaq ola ümmid,
Bir yazılı nüsxə var məndə,
Billah belə al onu gedəndə,
Gərçi bilirəm onu ki, xətdir,
Bilməm ki, səhih, ya qələtdir.
İğlaqinə ver kəmali-izah,
Gər var isə səhvi, eylə islah".
Təqrib ilə verdi Zeydə məktub,
Böylə gərək əhli-əqlə üslub.
Məcnunə çü namə oldu vasil,
Dür gördü əqiqinə müqabil.
Məfhumdən etdi kəsbi məqsud,
Leyli tərəfindən oldu xoşnud.
BU, MƏCNUNU ATASI SƏHRADƏ BULDUĞUDUR
VƏ NƏSİHƏTLƏ İSLAHİNDƏN ACİZ OLDUĞUDUR[66]
Təhrir qılanda əhli-inşa,
Böylə bu misalə çəkdi tuğra
Kim, qüsseyi-dəhr mübtəlası,
Məcnuni-şikəstənin atası,
Qalmışdı məlamət içrə dün-gün,
Nə günü gün idi, nə dünü dün.
Getmiş idi əldən ixtiyari,
Gündüz səbri, gecə qərari.
Qılmazdı tərəddüdündə təqsir,
Bulmazdı bu dərdə hiç tədbir.
Bir gün onu etdilər xəbərdar,
- "Key piri-şikəsteyi-diləfkar!
Dün Leyli atası ol siyəhdil,
Ol münimi-süflə, piri-cahil,
Sərxeyli yanında dad edərdi,
Məcnuni-həzini yad edərdi:
"Kim, bu dəli hökmə olmayıb ram,
Xəlqə bizi eylər oldu bədnam.
Peyvəstə bizə yetər bəlasi,
Novfəl qəzəbindən et qiyasi.
Hər necə ki, təndə canı vardır,
Namusumuza ziyanı vardır.
Çün məhzi-şər oldu zati-əfi,
Vacib görünür müdam dəfi.
Namus bizim deyil, sənindir,
Dəf eyləyə gör ki, düşmənindir.
Çün kim zərərində gördülər nəf,
Əzm eylədilər ki, edələr dəf.
Yadın deyil, eylə oğlunu yad!
Qıl çarə ki, düşmən olmaya şad".
Ol pir düşüb min iztirabə,
Naçar özün verib əzabə,
Səhralərə tutdu seyl tək ru,
Cəhd ilə yüyürdü gəzdi hər su[67],
Mənzil-mənzil sirişki qanın,
Rəhbər qılıb istədi nişanın.
Çün gecəyə gündüz oldu təğyir,
Oldu gecə zülməti cahangir,
Rəf oldu əlameyi-mənazil,
Ol pirə tərəddüd oldu müşkil.
Sərgəştə gəzərkən eyləyib ah,
Bir şölə ona göründü nagah,
Ol pirin olub dəlili-rahi,
Ruz etdi ol od şəbi-siyahi.
Sandı odu yandıran ərəbdir,
Xeylü həşəm ol oda səbəbdir.
Pərvanə kimi üz urdu narə,
Çün yetdi və eylədi nəzarə,
Gördü ki, bu şölə bir nəfəsdir,
Nə şöleyi-cirmi-xarü xəsdir.
Məcnunundur bu ahi-sərkeş,
Çəkmiş, urmuş cəhanə atəş.
Qəti nəzər eyləmiş cəhandan,
Keçmiş sərü çeşmü cismü candan.
Nə mülk, nə mal cüstcusu,
Nə ata, nə ana arizusu.
Getmiş yelə bərgi-etibari,
Ol qalmışü mərg intizari.
Ol pir çü gördü oğlu halın,
Tökdü rüxi-zərdə əşki-alın.
Yanında oturdu zarü qəmnak,
Əl urdu ki, çöhrəsin edə pak.
Ol şiyftə açdı çeşmi-pürnəm.
- "Kimsən! - dedi, - ey mənimlə həmdəm!
Gər elçi isən, yetir pəyamın!
Ver müjdəsin ol məhi-təmamın!
Vər[68] yolçu isən, oturma qafil!
Əzm eylə, gözət bir özgə mənzil!"
Ol pir təzərrö etdi ağaz:
- "Key nəqdi-həyatə kisəpərdaz!
Mən dürcəmü sən düri-şəbəfruz,
Yəni atanam məni-siyəhruz!
Ey hasili-məzrəi-vücudim!
Vey ömr xəsarətimdə sydim!
Ey cövhəri-canımın həvası,
Vey dideyi-bəxtimin ziyası!
Derdim olasan mənim pənahim!
Fəxrim, şərəfim, ümidgahim.
Məndən bu sərir olanda xali.
Sən olasan əhli-mülkə vali.
Xəlq edə səni görəndə yadım,
Baqi sənin ilə ola adım.
Gər tifliliyində məstü bibak,
Səhrayə düşüb, yaxan qılıb çak,
Oldun rəhi-eşq içində məşhur,
Məzur idin ol zamanda, məzur!
Hər vəqtdədir bir əmr qalib,
Hər əhddədir bir iş münasib.
Növrəslərə eşq bir hünərdir,
Sərhəddi-kəmalə rahbərdir.
Hala ki, məqami-əql buldun,
Təhsili-kəmalə qabil oldun,
Səndən nə rəva bu macəralər,
Sərmayeyi-eyb olan sədalər.
Gər qafil idin, ol indi aqil,
Səhralərə düşmə, gəzmə qafil!
Vəhşilər ilə nədir bu birlik?
İnsan ilə xoş deyilmi dirlik?
Vəhşi ilə vəhşi, teyr ilə teyr,
Həmcins ilə xoşdur eyləmək seyr.
Rəhm et məni-zarü namuradə,
Qoyma bu məşəqqətü bəladə.
Kafurvəş oldu mişknabım,
Bu sübhdə sənsən afitabım!
Olmaq əlifim qərineyi-dal,
Meylim sinə olmağınadır dal.
Dövran sitəmilə canə yetdim,
Mən özgə diyar əzmin etdim.
Gəl, tapşırayım sənə məqamım,
Zəbt eylə büsatü ehtiramım!
Nə sud həmişə məstlikdən,
Nə faidə bütpərəstlikdən?
Ey məst, kəmali-hiddətindən
Yoxdur xəbərin qəbahətindən!
Ol ləhzə ki, huşiyar olursan,
Əlbəttə ki, şərmsar olursan.
Ey bütgədələr sənəmpərəsti!
Çün rəf ola bu hicabi-məsti,
Məzmum olub etdiyin bu halət,
Əlbəttə, sənə yetər xəcalət.
Bir dilbərə ver könül ki, daim
Bünyadi-səbatı ola qaim!
Gər olsa yolunda bu cahan xak,
Damani ola qübardən pak.
Sən seydi olan xücəstə şəhbaz,
Hər ləhzə qılır bir əldə pərvaz
Gəh Novfələdir mütii-fərman,
Gəh İbni Səlamə munisi-can.
Sən - böylə bəlalərə giriftar,
Ol - öylə çiraği-bəzmi-əğyar.
Şərm eylə, bu eşqbazlıqdan,
Bifaidə cangüdazlıqdan!
Yoxdur çu bəqasi ruzigarin,
Fərz eylə ki, oldu yar yarin,
Vəsl etmə onunla kim, bilirsən
Bir gün olur ondan ayrılırsan.
Tərk eylə bu hərzə-hərzə seyri,
Yad eylə ilahi, anma qeyri!
Kim, nəfsə məadü mərcə oldur,
Qət et ona söz ki, məqtə oldur.
Həq sanei-dəhrü kargəhdir,
Bunda əməl etməmək günəhdir.
Hər kimsə gərək gələn məhəldə,
Bu kargəh içrə bir əməldə.
Hər kim nə əməl qılırsa bünyad,
Muzdunu verər əməlcə ustad.
Ey kargəhi-cəhanə daxil,
Sən həm əməl eylə, olma qafil!
Vəqt oldu səfər qılam cəhandan,
Avarə olan bu xakidandan;
Vəqt oldu verəm fənayə təxtim,
Qədr ilə çəkəm bəqayə rəxtim.
Gəl yanıma, eylə fikri-halım!
Biganəyə vermə mülkü malım!
Çün onu yığınca çəkmişəm rənc.
Qıyma ki, nəsibi-qeyr ola gənc.
Eşqin, bilirəm ki, böylə qalmaz,
Daim səni qəm bu halə salmaz.
Bəxtin oyananda bu yuxudan,
Hirsin yorulanda cüstcudan,
Qorxum bu ki, özgə ola halım,
Dünyadə nə mən qalam, nə malım.
Bikəslik olub sənə müqərrər,
Bikəs olasan müdam, bizər...
Aqil kişi durbin gərəkdir,
Dünyadə ümid bir dirəkdir".
Çün pəndi tükətdi ol xirədmənd,
Məcnuna təfavüt etdi ol pənd.
Dövlətli sözünə oldu mail,
Bir fikr elədi ki, ola aqil,
Qət edə səlasili-cünuni,
Sövdasının olmaya zəbuni,
Tərk eyləyə arizuyi-dildar,
Eşqə dəxi olmaya giriftar.
Əmma yenə eşq şəhriyari
Fərmaninə çəkdi ol fikari:
- "Key vari, olan mənim cahanda!
Nən[69] var sənin, bu cismü canda?
Canə təmə etmə kim, mənimdir!
Tərk eylə təni ki, məskənimdir!
Məndən keçü canü təndən ayrıl!
Qoy varlığın, özünlə sən bil!"
Gülbün kimi qanı cuşə gəldi,
Bülbül sifəti xüruşə gəldi:
- "Key eyni-səlah olan bəyani!
Vəzi mənə afiyət nişani!
Mən həm buna qailəm ki, pəndin
Məzmuni-kəlami-sudməndin,
Nisbət mənə xeyrdir, deyil şər,
Gər olsa eşitməyi müyəssər.
Gərçi sözünə qulaq tutdum,
Nə sud, eşitdimü unutdum.
Sən demə ki, tut xəbər sözümdən
Kim, yox xəbərim mənim özümdən.
Eşq aldı dərunimü birunim,
Getdi yelə səbr ilə sükunim.
Mən əqlə təvəccöh eylərəm çox,
Sövda yolumu tutar ki: - Yox, yox!
Sən qandanü tərki-eşq qandan?
Eşqi-əzəli çıxarmı candan?
Tənin sitəmilə cana yetdim,
Tərk eylə məni çü tərkin etdim!
Lütf eylə, zaman-zaman verib pənd,
İslahıma olma arizumənd!
Arar ələmim bu macəradən,
Atəş kimi cünbüşi-həvadən.
Bir şişə ki, oldu parə-parə,
Peyvəndinə hiç varmı çarə?
Təklifimi qılma xanimanə,
Gör sürəti-gərdişi-zəmanə,
Çün sən həm onu qoyub gedirsən,
Onda məni əyləyib nedirsən?
Ancaq mənə ərzi-mülkü mal et!
Oğlunu özün kimi xəyal et!
Fərz eylə ki, malə oldu vali,
Getdi, yenə qeyrə qoydu mali".
Ol kişvəri-eşq padişahi,
Ol övci-bəlavü dərd mahi,
Üzr ilə qılırdı eyləyib ah,
Babasına şərhi-qəm ki, nagah
Lərzan oluban təni-həzini,
Qan doldu qolundan asitini,
Əl verdi atasına təhəyyür,
Məcnun dedi: - "Eyləmə təfəkkür!
Fəsd eylədi ol büti-pərizad,
Niş urdu onun qoluna fəssad,
Ol zəxm əsəri göründü məndə,
Biz bir ruhuz iki bədəndə.
Bizdə ikilik nişanı yoxdur,
Hər birinin özgə canı yoxdur.
Sən sanma ki, oldur ol, mənəm mən,
Bir can ilə zindədir iki tən.
Xürrəm oluram, o olsa xürrəm,
Qəm yetsə ona, mənə yetər qəm".
Ol pir çü vaqif oldu halə,
İnsaf gətirdi ol kəmalə.
Bildi ki, deyil bu nəqş batil,
Olmaz hiyəl ilə eşq zayil.
Minbəd nəsihət etməz oldu,
Tən ilə fəzihət etməz oldu.
Tərk etdi təriqeyi-nizain,
Nomid olub eylədi vidain.
BU, MƏCNUN ATASININ TƏRKİ-NİZA
ETDİYİDİR VƏ NAÇAR HƏSRƏTLƏ
VİDA ETDİYİDİR[70]
"- Key rişteyi-gövhəri-muradım!
Ayineyi-hüsni-etiqadım!
Bir ləhzə mənə tərəhhüm eylə!
Göftarım eşit, təkəllüm eylə!
Pərvayi-məni-şikəstəhal et!
Əzmi-səfər eylədim, həlal et!
Naxoş sənə məndən idi əhval,
Mən getməli oldum, indi xoş qal!
Zinhar şikayət etmə məndən,
İncikli hekayət etmə məndən!
Dirlikdə çü səndən almadım kam,
Tusənliyə düşdün, olmadın ram.
Budur kərəmindən iltimasım
Kim, tutasan öldüyümdə yasım!
Hər ləhzə edib fəğanü zari,
Torpağıma edəsən güzari.
Təklifi-nişatü eyş qılmən
Kim sən deyəsən, "bu rəsmi bilmən"
Fəryadü fəğandır əsli-matəm,
Sən xud bu rəvişdəsən müsəlləm.
Öz adətin ilə nalə eylə,
Əcrini mənə həvalə eylə!
Budur qərəzim ki, dustü düşmən,
Görsün səni, eyləyəndə şiyvən.
Bikəsliyim olmaya mənə ar,
Məlum edələr ki, varisim var".
Çün qıldı vəsiyyət ol pərişan,
Döndü evə gəldi zarü giryan.
Dərdü ələm etdi onu rəncur,
Qalmadı həyatı şəminə nur.
Dərdinə bulunmaz oldu dərman,
"Məcnun!" dedi, verdi aqibət can.
Dünyayə ümid tutmaq olmaz,
Hərgiz ölümü unutmaq olmaz!
Xoş xaneyi-eyşdir bu aləm,
Dərda ki, deyil əsası möhkəm.
BU, MƏCNUNUN ATASI VƏFATINDAN
XƏBƏRDAR OLDUĞUDUR VƏ
MƏZARİNƏ YOL BULDUĞUDUR[71]
Saqi, meyi-laləfam yoxmu?
Dözmən bu xumarə, cam yoxmu?
Öldürdü məni qəmi-nihani,
Yoxdurmu şərabi-ərğəvani?
Qəm dəfinə, durma, eylə tədbir!
Əldən gələni gəl etmə təqsir!
Dünya ki, nigari-dilrübadır,
Zinhar, inanma, bivəfadır.
Sən gərçi olubsan ona məftun,
Oldur tələbində səndən əfzun.
Sənsən ona cəhl ilə tələbkar,
Oldur sənə elm ilə həvadar:
Hər necə ki, ona mihmansan,
Eyşü tərəbilə kamiransan.
Ondan səfər ixtiyar edəndə,
Qürbi-həqə üz tutub gedəndə,
Göz sürməsi eyləyib qübarın,
Ta məhşər olur nigahdarın.
Yolunda özün verər fənayə,
Saxlar, səni tapşırar bəqayə.
Hər kim ki, bu nüktədəndir agah,
Dövrani-fələkdən etməz ikrah.
Həm dirlikdə əzabı olmaz,
Həm mövtdən ictinabı olmaz.
Bir gün axıdıb sirişki-gülgun,
Nəcd üzrə oturmuş idi Məcnun,
Min tən ilə bir cəfaçı səyyad,
Ol zarə yetişdi qıldı fəryad:
- "Key ardən el içində ari!
Vey naqis olan əyari-kari!
Yox səndə nişani-namü namus,
Əfsus ki, arsızsan, əfsus!
İnsaf deyil sitəmdə israf.
İnsafsız olduğuna, insaf!
Dirlikdə atanı etmədin şad,
Bari qıl onu öləndə bir yad!
Can verdi məhəbbətində ol pir,
Yad eyləmədin, nədir bu təqsir?
Yoxdurmu cibillətində azərm?
Allahdan eyləməzmisən şərm?"
Məcnunə buraxdı ol səda suz,
Artırdı fəğanın ol siyəhruz.
Baran kimi daşə urdu başın,
Mey kimi əyağə tökdü yaşın.
Qəbrin sorub istədi nişanə,
Oldu gözü yaşı tək rəvanə.
Çün gördü atasının məzarın,
Şəm eylədi ona cismi-zarın.
Tari-tənə dərdi tab verdi,
Dil atəşü didə ab verdi.
Lövh eylədi köksünü məzarə,
Dırnaq ilə qıldı parə-parə.
Bağrına basıb məzari-pakin,
Gül yaprağı etdi lövhi-xakin.
Əfğan ilə tazə qıldı matəm,
Əfğanı içində derdi hər dəm:
- "Key baniyi-büneyi-vücudim!
Üsyani ziyan, rizası sudim!
İrşadını bilmədim qənimət,
Yüz vay ki, fövt olundu fürsət.
Yüz heyf ki, tutmadım təriqin,
Bir neçə gün olmadım rəfiqin.
Feyzin mənə olmadı müyəssər,
Sən xeyr dedin, mən eylədim şər.
Cövr ilə sənə cəfalər etdim,
Yanlış vardım, xətalər etdim.
Ey dövlətim, olma dur məndən!
Vey şəm, götürmə nur məndən!
Olsam ğəmi-aləmə giriftar,
Ancaq sən idin ənisü qəmxar.
Həmrazim idin şikayətimdə,
Dəmsazim idin hekayətimdə.
Noldu ğəmimə gətirmədin tab?
Qorxutdu məgər səni bu girdab?
Noldu səbəb, eylədin əzimət?
Məndənmi idi sənə həzimət?
Ey mənşəi-cövhəri-həyatım,
Xoşnudluğundadır nəcatım
Bildim işimi, günahkarəm!
Gəldim sənə xarü şərmsarəm.
Dünyadə səni mən eylədim zar,
Üqbadə məni sən eyləmə xar!
Yaxdın məni atəşi-cəfayə!
Saldın qəmü möhnətü bəlayə!
Sən meyli-fəraqü rahət etdin,
Bir künci tutub fərağət etdin!
Kim eylədi həll müşkilatın?
Kim verdi bu qüssədən nəcatın?"
Şəb ta səhər ol əsiri-hicran,
Matəm tutub etdi ahü əfğan.
Çün mişkə töküldü gərdi-kafur,
Zülmatə buraxdı pərtövün nur,
Ehya qılıban mərasimi-vəcd,
Tutdu rəhi-gurxaneyi-Nəcd.
TƏMAMİYİ-SÜXƏN
Ərbabi-kəmalə ol əyandır,
Kim, hüsn ilə eşq tovəmandır,
Hüsn ayineyi-cahannümadır
Keyfiyyəti-eşq ona ciladır.
Hüsn olmasa, eşq zahir olmaz,
Eşq olmasa, hüsn mahir olmaz.
Hüsn olmasa, eşqdən nə hasil?
Məşuq edər əhli-eşqi kamil.
Olmaz isə eşq hüsn olur xar,
Eşq ilədir əhli-hüsnə bazar.
Məcnun idi şəmi-məclisəfruz,
Leyli ona atəşi-cigərsuz,
Məcnun idi cami-rahətəfza,
Leyli ona badeyi-müsəffa.
Leylidən idi kəmali-Məcnun,
Hüsn ilə olurdu eşqi əfzun.
Məcnundan idi cəmali-Leyli
Eşq idi edən cəmalə meyli.
Bir gün Məcnuni-dilşikəstə
Səhradə gəzirdi zarü xəstə,
Bir səfhədə gördü iki peykər,
Leyli Məcnun ilə müsəvvər.
Məhv eylədi nəqşi-dilsitanın,
Qoydu özünün həmin nişanın.
Sordular ona həqiqəti-hal:
- Kim, nişə bir oldu iki timsal?
Dedi: - "Bizə birdürür həqiqət,
Birlikdə yaraşmaz iki surət.
Olmaq gərək əhli-danış agəh,
Kim, biz ikilikdəniz münəzzəh".
Sail dedi: - "Bu deyilmidir ar
Kim, yar ola yox, sən olasan var?
Sən netə qalırsan, ol olur həkk?
Bari onu qoy, sənə qələm çək!"
Dedi: - Rəhi-eşqdə nə layiq,
Məşuqə ola niqabi-aşiq.
Üşşaq tənü həbib candır,
Tən zahirü təndə can nihandır.
Məşuqə nə bak, olursa məstur,
Aşiq gərək el içində məşhur
Kim, aləmə aşiq axıdan yaş
Məşuq kim olduğun qılır faş".
BU, MƏCNUNUN ŞƏMMEYİ-KEYFİYYƏTİ
HALIDIR VƏ BƏZİ SİFATİ-KƏMALIDIR[72]
Məcnun idi mülki-dərd şahi!
Xeyli-dədü dam onun sipahi.
Ahunun alırdı mişk bacın,
Rubah səmurunun xəracın.
Bir sərvər idi kərimü adil,
Cümlə dədü damə ədli şamil.
Xuni-cigərindən ol vəfadar,
Xunxarları qılırdı xunxar.
Xunabi-cigər töküb dəmadəm,
Qılmazdı siba rizqini kəm.
Dövründə dirəndələr olub ram,
Tutmuşdu biri-birilə aram.
Gur olmuş idi pələngə həmraz,
Gürg olmuş idi gəvəznə dəmsaz.
Şir olmuş idi ənisi-nəxcir,
Nəxcir əmərdi şirdən şir.
Yanında tutardı mur xanə,
Göz yaşından yığardı danə.
Gahi olub əşk seyli qayim,
Seylabə gedərdi min bəhayim.
Gəh odunu təndə tab edərdi,
Min canəvəri kəbab edərdi.
Bel olmuş idi əlində dırnaq,
Yerdən sovurardı başə topraq.
Muyində ğübar olub fərahəm,
Əşk ilə çəkib zaman-zaman nəm,
Ahubərə səbzə zari oldu,
Gülzari-cünun bəhari oldu,
Gər tutsa idi gəvəzn ilə xu,
Axardı gözündən ol qədər su,
Kol sudan olurdu tazəvü tər,
Həm bərg verərdi şaxi, həm bər.
Hər ləhzə alıb əlinə bir mar,
Xürsənd oluban deyirdi ol zar:
- "Kol sünbüli-mişkbuyi tutdum,
Sərrişteyi-arizuyi tutdum".
Qaplan kimi canə urdu min dağ,
Arslan sifəti uzatdı dırnaq,
Arslanların oldu pişvası,
Qaplanların oldu müqtədası.
BU, MƏCNUNUN SİDQ İLƏ MÜNACAT
ETDİYİDİR VƏ NAVƏKİ-DUASI HƏDƏFİ-İCABƏTƏ
YETDİYİDİR[73]
Bir gecə ki, zülməti-ziyasuz,
Zülfi-şəbi etdi bürqeyi-ruz,
Bir ləli edib sipehr nayab,
Göstərdi yerinə min düri-nab,
Bir sancağı eyləyib nigunsar,
Min məhçeyi-rəyət etdi izhar.
Qətrə-qətrə həkimi-əflak,
Xəşxaşlarında tutdu tiryak.
Danə-danə ərusi-gərdun,
Qaftanına tikdi dürri-məknun.
Girdabə düşüb səfineyi-mah,
Qıldı özünə Mücərrədən rah.
Saçıldı Ütaridin mədadı,
Artırdı bu səfhəyə savadı.
Zöhrə dağıdıb siyah geysu,
Geysusi içində gizlədi ru.
Xurşid nihan olub, sitarə
Göz açdı təriqi-intizarə.
Tərpəndi səri-sinani-Bəhram,
Fəth oldu ona vilayəti-Şam.
Bürceys girib siyəh libasə,
Xurşid ğəmində batdı yasə,
Ayinə olub sipehri-gərdan.
Baxdı ona əks saldı Keyvan.
Gərdunə səvabit oldu mismar,
Ta tökməyə dün büsati-pərkar.
Göydə Həməl oldu aşikarə,
Ahubərə çıxdı səbzəzarə,
Gavi-fələk oldu gavi-ənbər,
Doldurdu cəhanə ənbəri-tər.
Cövza kəməri mürəssə oldu,
Gərdun bədəni müləmmə oldu.
Xərçəng qılıb səhər yelin dəf,
Xasiyyəti verdi zülmətə nəf
Oldu Əsəd afitabdən dur.
Pür dud misali-şəmi-binur.
Geysusinə verdi Sünbülə tab,
Mişk üstünə tökdü ənbəri-nab.
Mizani edib fələk tərazu,
Sərrafi-zəminə çəkdi lölu,
Əqrəb buraxıb kəməndi-pürxəm.
Divi-şəbə qıldı qeydi möhkəm.
Tövsini qurub sipehri-laib,
Atıldı xədəngi-Nəcmi-saqib.
Büzğaleyi-asiman töküb mu,
Göy səfhəsin eylədi siyəhru.
Dəlvi dəlib afəti-zəmanə,
Min qətrə saçıldı asimanə.
Hut eylədi həbsi-Yunisi-ruz,
Bərqi-şəfəq oldu asimansuz.
Ərz eylədi Əxbəşə cinasın,
Cəbhə dəxi cəbhəsin ziyasın.
Həm həqə cəmalə verdi ziyvər,
Həm hənə mükəlləl etdi əfsər.
Şərteynü Büteyn, Səmakü Əklil,
Nur etdilər asimanə təhvil.
Ta Sadirü Varidə, Nəaim,
Sərf eyləyə sərf ilə Dəaim.
Təzyin üçün etdilər mühəyya,
Llin Dəbəran, dürün Sürəyya.
Verdi rəvişi-sipehrü əxtər,
Tərtibi-Müqəddəmü Müəxxər.
Məcnun mütəhəyyirü pərişan,
Qalmışdı sipehr işində heyran,
Gərdunə açardı dideyi-tər,
Yer üzünə doldurardı əxtər.
Hər əxtərə ərzi-hal edərdi,
Min arizuyi-məhal edərdi.
Əvvəl olub asimanə mail,
Şərh etdi Ütaridə ğəmi-dil:
- "Key əhli-hesabə karfərmay!
Müstövfiyi-əqlü məşrəfi-ray.
Ey nasixi-nüsxeyi-məani!
Fehristi-rümuzi-asimani!
Qəssami-məqasidü mətalib,
Rəssami-mənasibü məratib!
Dərdi-dilimin hesabı çoxdur,
Səndən özgə dəbir yoxdur.
Bir naməyə dərdimi rəqəm qıl,
Sultanıma ərzə et, kərəm qıl!
Şayəd əsər edə feyzi-xamən,
Təvizi-cünunim ola namən".
Gördü ki, Ütarid anlamaz raz,
Bir özgə tərənnüm etdi ağaz,
Döndərdi üz ondan ağlayıb zar,
Mərrixə niyazın etdi izhar:
- "Key valiyi-məsnədi-şücaət!
Şəmşirinə aləm əhli-taət!
Sən sahibi-nüsrətü zəfərsən,
Ərbabi-silahə taci-sərsən!
Mən acizəmü qəvidir əğyar,
Mən bikəsü xəsmdir sitəmkar.
Acizlərə lütf edib mədəd qıl!
Bikəslərdən bəlanı rəd qıl!
Çək tiğini, eylə dəfi-düşmən,
Ta dusta həmnişin olam mən!"
Çün gördü bülənd yerdədir kam,
Nə Tir yetər ona, nə Bəhram.
Tiğ ilə qələmdən oldu nomid,
Tutdu rəhi-barigahi-tovhid.
Dərgahə tutub rüxi-niyazın,
Məbudinə ərzə qıldı razın:
- "Key tiğə müinü kilkə rəhbər!
Bəhram - qülamü Tir - çakər.
Ey fərqi-əməl külahduzi,
Sahibrəqəmi-bərati-ruzi!
Rəhm et məni-zarü binəvayə!
Dərdi-dilimi yetir dəvayə!
Leyliyi sən eylədin pərivəş
Kim, canə cəmali urdu atəş.
Sən qıldın onu bəlayi-aləm,
Ol etdi məni şikəsteyi-qəm.
Verdin ona hüsni-aləməfruz,
Saldı mənə atəşi-cəhansuz.
Dərd ilə məni sən eylədin zar,
Mən qandanü Leyliyi-cəfakar.
Leyli ki, məni bəlayə saldı.
Bir görmək ilə qərarım aldı
Yoxdur rəvişində ixtiyarı
Kim, döndərə aldığı qərarı,
Biçarədir öz işində ol həm,
Səndən bulunur bu zəxmə mərhəm.
Həm sən kərəmindən et əlacım,
Kəs qeyri kişidən ehtiyacım!
Ey dərdə qılan məni giriftar!
Kimdir mənə səndən özgə qəmxar?
Çox-çox hükəmayə söylədim hal,
Təşxisi-mərəzdə oldular lal;
Bildim ki, həkimi-fərd sənsən!
Danayi-cəmi-dərd sənsən!
Gər dərd, və gər dəva sənindir!
Hakim sənsən, riza sənindir!
Yəni ki, gətir kəmalə zövqüm,
Gündən-günə qıl ziyadə şövqüm!
Sal çeşmimə ləlinin xəyalın,
Ver təbimə hüsnünün kəmalın.
Daim onu məndə zahir eylə,
Lütf et, iki surəti bir eylə!
Qədrim, qəmi içrə mötəbər qıl!
Dərdin, mənə ruzi, ol qədər qıl
Kim, kimsəyə ol olub müyəssər,
Kimsə mənə olmaya bərabər!
Görmək rüxün olmaz olsa məqdur,
Xunbar gözümdə olmasın nur.
Zövqi-ələmi olursa nayab,
Məcruh tənimdə olmasın tab.
TƏMAMİYİ-SÜXƏN
Eylərdi bu suz ilə münacat,
Möhnətlərə istəyib mükafat,
Kaçıldı[74] güli-hədiqeyi-ruz,
Göstərdi günəş cəmali-firuz.
Mürği-dəmi-sübh çəkdi avaz,
Zaği-şəbi-tirə qıldı pərvaz.
Həm səfheyi-aləm oldu rövşən,
Həm daneyi-əncüm oldu xərmən,
Gün ayinədarı oldu gərdun,
Tökdü qədəminə dürri-məknun.
Sübh urdu səfayi-sidqdən dəm,
Açıldı güli-nişati-aləm.
Təsiri-səfayi-cami-xurşid,
Göy gülşənin etdi bezmi-Cəmşid.
Lalə kimi dağə çıxdı Məcnun,
Nəzzarəyə açdı çeşmi-pürxun.
Gördü ki, gəlir nədimi-kamil,
Həmrazi-qədim, Zeydi-qabil.
Rüxsarında nişatdən nur,
Bəhcət gözünə cəmalı mənzur.
Yox zərrəcə qüssəvü-məlali,
Məcnunə əcəb göründü hali.
Sordu ki: - "Nədəndir inbisatın?
Adətcə görünməyən nişatın?
Məqsudinə dəstrəsmi oldun?
Dildarinə həmnəfəsmi oldun?
Nə qədr ilə sərbülənd olubsan?
Noldu ki, nişatmənd olubsan?"
Zeyd açdı düri-xəzaneyi-raz:
- "Key türfə hümayi-övci-ezaz!
Dün tövfi-diyari-yar qıldım,
Ol sərv yana güzar qıldım.
Təviz vəsiləsilə bir dəm,
Oldum hərəmi-vüsalə məhrəm.
Gördüm məhi-arizin ziyasız,
Ayineyi-tələtin cilasız.
Nə ləli-ləbində qətreyi-ab.
Nə mah rüxündə zərreyi-tab.
Ləli-tərə əşki gövhərəngiz,
Bərgi-gülə nərgisi gühərriz.
Kördü məni etdi naləvü zar,
Raz açdı mənə ki: - "Ey vəfadar!
Düşdü ola Nəcdə rəhgüzarin,
Gördün ola halın ol fikarin,
Məcnunumu gördün isə, billah!
Eylə məni-zari ondan agah!
Necə keçər ola mahü sali?
Kim ola rəfiqi, nola hali?
Billah, güzər etsən ol yanayə.
Rəhm et məni-zarü mübtəlayə!
Məndən ona şərhi-zəfi-hal et!
Halın məni-xəstədən sual et!
Söylə, necəsən hücumi-qəmdən?
Tüğyani-məşəqqətü sitəmdən?
Matəmzədə olduğun eşitdim,
Qıldım yaxa çakü şiyvən etdim.
Ol sərv ki, çıxdı bu çəməndən,
Məndən getdi, deyil ki, səndən.
Ancaq bir ol idi kim, çəkib qəm
İstərdi məni səninlə həmdəm,
Çox gördü bizə sipehri-qəddar
Yüz min əğyar içində bir yar.
Bir zülmdürür bu aşikarə,
Əldən nə gəlir, buna nə çarə!
Bu dərdi ki, az deyil yügüşdür[75],
Həm səbr edəlim ki, səbr xoşdur.
Mən, tut ki, müqəyyədi-həsarəm,
Məhbusi-hicabi-nəngü arəm.
Gər şəmə açılsa şərhi-razim,
Sayəmdən olur min ehtirazim.
Gər sayəmə söyləsəm ğəmi-dil,
Şəmin həsədi gəlir müqabil,
Nə yazmağa namə ixtiyarim,
Nə etməyə ərz razdarim.
Qönçə kimiyəm məni-pərişan,
Ağzım dutulu, içim dolu qan.
Sən kim, şəhi-kişvəri-rizasan,
Hər kimə dilərsən aşinasan.
Yox hökmü sənə çü xamə qeyrin,
Öz başınadır həmişə seyrin.
Aya nə üçün qalırsan ehmal,
Öz nəzmi-lətifü dilkəşindən,
Öz nəzmi-lətifü dilkəşindən,
Məzmuni-ibarəti-xoşundan,
Lütf ilə qılıb həmişə təhrir,
Göndərmədiyin deyilmi təqsir?
Səndən degiləm bu işdə razi,
Hala kərəm et xilafi-mazi,
Nəzm eyləyibən bəyani-halın,
Şərhi-rüxi-zərdü əşki-alın,
İrsal edə gör məni-həzinə,
Kol cövhərə can edim xəzinə.
Əlfazi olub həmişə zikrim,
Bu kargəh içrə bikri-fikrim,
Tərzi-qəm edəndə canə təsvir,
Ol nəqşdən ola çaşnigir".
Həm hali-dilin qılırdı izhar,
Həm bu qəzəli qılırdı təkrar:
BU QƏZƏL LEYLİYİ-DİLPƏZİRİNDİR
Nəçün, ol şəm kafur üzrə kilkin mişkbar etməz?
Yazıb bir rüqə min lütfə bizi ümmidvar etməz?
Mənimlə dust lütfün az edib, çox tən edər düşmən,
Nəçün lütf eyləyib düşmənləri bir şərmsar etməz?
Gəl, ey göz, yar xəttin namədə görmək həvəs qılma
Ki, xətti-namə dəfi-dərdi-hicri-xətti-yar etməz!
Kəbutərdən umardım, naməsin, gör zəf tale kim,
Görüb ahım odun məndən yana ol həm güzar etməz.
Füzuli, nameyi-dildar bir təvizdir guya
Kim, onsuz xəstədillər xatiri bir dəm qərar etməz.
TƏMAMİYİ-SÜXƏN
Məcnun ki, eşitdi ol pəyami,
Bəxti-mütəmərrid oldu rami,
İqbalına etiqadı oldu,
Dildarına etimadı oldu.
Xunabi-sirişkdən çəkib nəm,
Gülzari-zəmiri oldu xürrəm.
Həm güldü üzü çirağlar tək.
Həm könlü açıldı dağlar tək,
Zeydə dedi: Ey rəfiqi-sadiq!
Mən vəhşiyə həmdəmi-müvafiq!
Çün müjdeyi-mərhəmət yetirdin,
Yarım xəbərin mənə gətirdin,
Məndən həm ona yetir sənalər,
Ərz eylə dürudlər, dualər,
Xaki-dərinə yetir niyazim,
Dərgahinə ərz eylə razim:
"Key canimə dadlu dərdü dağı
Könlüm fərəhi, gözüm çirağı!
Lillahülhəmd yar imişsən,
Mən istədiyimcə var imişsən.
Əhdində vəfa bulundu axir,
Şəhdində şəfa bulundu axir,
Bildim ki, məni sevirsən, ey mah!
Əhsənt, əhsənt, barəkəllah!
Lütfün xəbəri qərarım aldı,
Şirin sözün ixtiyarım aldı.
Lütfün eşidib olur cigər tab,
Şirin sözünə gətirməzəm tab.
Ah, ər qılıb özgə rəsm bünyad,
Nagəh tutasan təriqi-bidad,
Təlx ola sözün misali-badə,
Lütf olmaya, qəhr ola aradə,
