Mənəviyyatın ilk pilləsi – özüylədöyüş məqamı İmtina labüdlüyünü təsdiq edir.

Bu pillə insanı özüylə və dünyayla razılaşmamağa, kifayətlənməməyə, özündəki heçlikdən azad olmağa çağırır. İnsan mənəviyyatın ilk məqamında dərk edir ki, o, özünü dünyada təbiətin yaratdığı kimi realizə etməməlidir, çünki təbiətin yaratdığı xilqət kimi onun daxili aləmi bulanıq və qaranlıqdır, orada hər şeylə yanaşı, heç şey də var, özünün ruhani mahiyyətini, sığmazlıq xilqətini, ilahi böyüklüyünü aşkara çıxartmaq üçün o, mütləq heçlikdən İmtina etməlidir. Bir sözlə, İnsanın həyat və özü qarşısında borcu – özünü daim kamilləşdirmək, özünə yaxınlaşmaq, özünə çatmaqdır! Bunun üçün o, özünün müəyyən cəhətlərindən əl çəkməli, təbiətin səhvini düzəltməli, təbiətin verdiyiylə kifayətlənməməli, məhdudlaşmamalıdır.

İnsan qət etdi ki, onun insani aqibətində gərginlik, iradənin Şər ehtiraslar üzərində qələbəsi əsas olacaqdır... İnsan bildi ki, mənəviyyat – İradənin ömürdə ruhani rol oynamasıdır, yəni iradə ruhun tələbi əsasında insanı mənən kamilləşdirir, özünə yüksəldir.

RUH iradəni istiqamətləndirir. İradə ruhun əmrini yerinə yetirir, nəticədə mənəviyyat yaranır. Təbiətin övladı olan ilkin insan – ruhun, insanın özünün yaratdığı ikinci insana çevrilir. İkinci insanın peyda olması İmtina mərhələsində baş verir. İmtina deyir ki, Mən – İnsan sən – Təbiətin yaratdığı MƏNlə razılaşmıram, onun naqisliyindən əl çəkirəm və daha gözəl, daha kamil MƏNimi yaratmağa başlayıram.

Mənəviyyatın ikinci pilləsində VİCDAN qüdsiyyəti təsdiq olunur. Vicdan insana deyir ki, sən insan olduğun üçün məhəbbətli, mərhəmətli, həqiqətsevər, xeyirxah, ədalətli olmalısan! Sən insan olduğun, insan sayıldığın üçün qüdsiyyətdən, ali hisslərdən uzaq ola bilməzsən! Sənin insaniliyin sənin mənəvi hökmdarındır. Mərhəmətsiz, məhəbbətsiz, həqiqətsiz olsan – insanlığın səni dara çəkər. Vicdan ülviyyətinin ali mənası bundadır. Cəmiyyət qanunlarının verdikləri cəzayla yanaşı, mənəviyyatın, ruhaniliyin, vicdanın verdiyi cəza da var. Mənəvi eybəcərliyin qəlbini qana döndərər, hissiyyatını sarsıdar, sən özünü cəzalandırarsan və bu cəza dünyada ən ağır cəza olar. Rəhmsizliyin, zalımlığın, qəbahətin zahiri qanunla cəzalanmasa, daxili hakimin əmriylə mütləq cəzalanacaqsan və içərində cəhənnəm odu yanacaq, həmin od səni daim yandırıb yaxacaq.

VİCDAN insanı özünün hökmdarına çevirdi, bu, insana verilən ən böyük qiymət idi. Bununla vicdan dedi ki, insan özü üzərində hakim olmağa layiqdir, onun başı üzərində qılınc kimi dayanan cəmiyyət qanunlarından daha qüdrətli, daha təsirli mənəviyyat qanunları var və insan bu qanunların tələbi əsasında yaşamalıdır. Vicdanın təsdiqiylə İnsan özündə ikinci insanı yaratmaq yolunda böyük qələbə əldə etdi.

VİCDAN insan taleyini, aqibətini insanın sərəncamına verdi, onun ali xilqətinə tam inandı, zahiri qanunların nisbiliyini aşkar etdi. O, insanın daxili dünyasında yaşayan ruhani duyğuları kəşf etdi, insanın insan və dünyayla vəhdətini təsdiq etdi. Vicdan vasitəsiylə İnsan özünü yenidən tanıdı; mən özümə sahib ola bilərəm, özümlə döyüşdə qələbə çala bilərəm, özümə layiq ola bilərəm, – dedi.

Mənəviyyatın üçüncü və ən yüksək pilləsində insan ÖZÜNDƏNKEÇMƏ müqəddəsliyinə ucalır. Özündənkeçmədə, fədakarlıqda, qəhrəmanlıqda insan özünün özündən yüksək mahiyyətini tam dərk edir.

ÖZÜNDƏNKEÇMƏ insanın özünü özündən yüksəkdə büruzə verməsidir. Burada imtinayla özünütəsdiqin əvəzsiz vəhdəti meydana gəlir. İnsan öz həyatından, rahatlığından, adi insani tələblərindən, rifahından imtina edir, özündən əl çəkir. Ancaq bu özündən əl çəkmədə o, özündən daha böyük qüdrətə qovuşur: əqidəyə, məhəbbətə, bəşərə, vətənə, sabaha, ideala! Özünün gerçək Mənindən əl çəkməklə o, ideal, ruhani, bugündə tam aşkara çıxmayan, özündən böyükdə təcəssüm olunan “Mən”inə qovuşur.

Qəhrəman cismən məhv olur, yaxud dəhşətli əzaba düçar olur, Yer səadətindən məhrum olur.

Təbiidir ki, burada İmtina gücü çox böyük olur. Ancaq qəhrəmanlar, fədakarlar, əzabkeşlər bununla həm də özlərini, iradələrini, ağıllarını, mətanəti, qorxmazlığı sonsuz bir gözəlliklə təsdiq etmiş olurlar. Çünki onlar özündən böyüklə eyniləşir, onun ikinci adı, ikinci mənası olurlar. Ən kiçik özündənkeçmə belə, özündən yüksəyə qalxmaqdır. Başqasının əzabını bölüşdürürsən, daxili “Mənin” artır, böyüyür, yüksəlir, sənin “Mən”inə digərinin “Mən”i qovuşur. Dünyada özündənkeçmə zəruriliyi var və bu daxili zəruriyyətdir. İnsanda özünü başqasına həsr etmək, duyğularını, düşüncələrini başqalarına bəxş etmək, bəşərləşmək, dünyalaşmaq ehtirası güclüdür. Bu meylin arxasında insanın qeyri-şüuri şəkildə özünün sığmazlıgını dərk etməsi dayanır. İnsan anlayır ki, özündə qala bilməz, özüylə məhdudlaşa bilməz. O, özündən kənara çıxmalı, özünü özündən böyükdə tapmalıdır. İnsanda həm də özünü qurban vermək meyli böyükdür. Bu duyğuda insanın öz ruhaniliyini anlaması və cismani mövcudluğa qeyri-şüuri etinasızlıq var. Mən cismimi amalıma fəda edirəm və bununla da ruhumu təsdiq edirəm; az əhəmiyyətlini çox əhəmiyyətliyə qurban verirəm. Amalım, Əqidəm, Məhəbbətim o qədər müqəddəsdir ki, özümü onlardan ayrı təsəvvür etmirəm. Onlar məndən böyükdürlər, ancaq mən yalnız onlarda tam özüm oluram. Mən onlara can atıram, özümü onlarda itirirəm, həm də onlara cevrilirəm, onlar oluram. Mənim bəsitliyim itir – qeyri-adiliyim qalır, təkcəliyim itir – hamılığım qalır, adiliyim itir – müqəddəsliyim qalır, təbii varlığım itir –ilahiliyim qalır.

ÖZÜNDƏNKEÇMƏ İnsanda özündən yüksəyə olan vəcdin, ehtizazın, heyrətin hüdudsuzluğuyla baglıdır. Heyranlıq İnsanı 66 özündən kənara çıxarır, aliyə qovuşdurur. Heyran olmaq – özünə sığmamaq, özündə qalmamaq, özündən kənardakına can atmaq, özünü onda itirmək deməkdir.

İmtinada İnsan heyvaniliyindən ayrılır, Vicdanda ləyaqətini təsdiq edir, Özündənkeçmədə özünün özündən böyük mənasını tapır.

İdrak

İnsan dünyanı əvvəl Ağılla dərk etdi. Ağıl dünyanı insana tanıtdı, canlıların, cansızların, Yerin, Göyün, tarixin, bugünün xüsusiyyətlərini insana anlatdı. Ağıl insana dedi ki, bunlar hamısı səndən kənardadırlar, sən onları öyrənməli və mənimsə- məlisən. Ağıl insana dedi ki, sən dünyaya uyğunlaşmalısan; dünya səndən böyükdür, genişdir, qüdrətlidir, sənin taleyin dünyanın əlindədir. Sən özünün tələblərinlə dünyanın xassələri arasında uyğunluq tapmalısan, ondan istifadə etməlisən. Adi çöpdən başlamış, əzəmətli təbiət möcüzələrinə qədər nə varsa, öyrənməlisən, öz məqsədlərinə tabe etməlisən! Dünya – sənin yaşamaq məskənindir, burada, ömür sürmək üçün lazım olan hər şey var. Sən onları tapmalısan, bilməlisən ki, torpaq sənə nə verə bilər, yağış sənə nə verə bilər, yazın günəşi, qışın qarı sənə necə yarayar, özünümühafizə uğrunda döyüşdə qələbə çalmaq üçün dünyadan necə bəhrələnmək olar. İldırımın gücü, şimşəyin nərəsi, heyvanat aləminin yırtıcılığı, tarixin gedişatındakı ziddiyyətlər, insani münasibətlərin faydalı və faydasız tərəfləri, dənizlərin, dağların, çöllərin sərvətləri – sənin yaşayışına nə verə bilər. Dünya Ağılın güzgüsündə mənimsənilən varlığa çevrildi.

Bu varlıq insandan kənarda idi, ondan böyük və geniş idi, ona yad idi, ondan uzaq idi, ancaq insana nə lazım idisə özündə cəmləşdirmişdi! İnsan dünyadan öyrənirdi, dünyadan faydalanırdı, ancaq özüylə dünya arasında sədd görürdü. O, dünyadan istifadə edirdi, ancaq dünyanı özümləşdirmirdi, dünyaya qovuşmurdu. Dünya Ağılın gözündə vəhdət təcəssümü idi, ancaq bu vəhdətin mənasını dərk etmirdi. Ağıl ağacların meşə- yə çevrilməsini, meşə yaratmasını görürdü. Ancaq meşə mahiyyətini anlamırdı. Çünki onun üçün meşə müxtəlif ağacların sadəcə məcmuu idi. Ağıl İnsanın da mənasını dərk etmədi. O, insanın fiziki xüsusiyyətlərini təhlil etdi, onun dünyadakı, canlılar və cansızlar arasındakı yerini müəyyən etməyə çalışdı, ancaq İnsan ülviyyətini kəşf etmədi, çünki insana məqsəd kimi yox, vasitə kimi baxdı. Bu səbəbdən də İnsan əvəzinə orqanizm, ət, sümük, qan, hüceyrə yığımı, yaxud cəmiyyətdə itən adi əşya göründü! Ağıl insanı dünyaya yaxınlaşdırdı, ancaq dünyanı İnsandan ayırdı, insan ilə dünyanı birbirinə qarşı qoydu və nəticədə dünyanın insani mənası gizli qaldı.

İnsanı dünyaya ZƏKA qovuşdurdu. O, insana dedi ki, dünya sənin faydalanmağın, bəhrələnməyin üçün yaranmayıb. Dünyanın mənası bundan sonsuz dərəcə böyükdür və bu məna sənə qətiyyən yad deyil, sən özünün ülviliyinlə ona qovuşursan, onunla bir olursan. Çünki əslində sənin özünün də mahiyyətin həyatdan sadəcə bəhrələnmək, faydalanmaq, dünyaya uygunlaşmaq deyil. Bu, olsa-olsa sənin ən ibtidai mövcudluğundur. Əslində sənin mahiyyətin bu mövcudluğa sığmır, ondan kənara çıxır, dünyayla birləşir. Bu möhtəşəm, əbədi, qədim və daim yeni dünya və sən – birsiniz! Həmin dünya öz ali mənasıyla səni özünə, böyüklüyə, ülviliyə çağırır, sən – Yerin, Göyün, ölkələrin, xalqların taleyindən kənarda yaşaya bilməzsən. Sən öz insaniliyinlə dünyaya labüd şəkildə qovuş- malıydın və bilməliydin ki, dünya ağılın əks etdirdiyi varlığa qətiyyən bənzəmir, onun faydalı məziyyətlərindən hədsiz dərə- cədə ali olan mənası var. Dünya – ülviyyət, gözəllik, ahəngdarlıq, müxtəliflik və vahidlik, təzad və vəhdət timsalıdır və həmin xüsusiyyətlər insana doğmadır, ancaq həmin doğmalığı insan yalnız dünyaya qovuşanda hiss edir. Zəka insana söylədi ki, dünya insandan fərqlidir, ancaq onun ali mənası insandan kənarda deyil, İnsandan kənar olan, uzaq olan – dünyanın keçici əlamətidir.

İnsan dünyaya qovuşmasa, onu dərk edə bilməz. Dünyaya qovuşmaq – dünyanın mahiyyətini aşkara çıxarmaq deməkdir.

Ağlın dərk etdiyi vəhdət – zahiri vəhdətdir. Bu vəhdət müxtəlifliyi adi mövcudluqdur. Zəka tamamilə başqa vəhdəti kəşf edir, burada hadisələrin yeni mənası yaranır. Meşə ağacların sadə məcmuu deyil, onları birləşdirən daha geniş, daha dərin mənanın ifadəsidir! Bəşəriyyət – ayrı-ayrı fərdlərin sadə məcmuu deyil, onlardan fərqli, geniş mahiyyətin ifadəsidir! Tarix müxtəlif hadisələrin, illərin, ayların, qərinələrin cəmi deyil, onlardan daha yüksək mənadır. İnsan – bədən üzvlərinin məcmuu deyil, onlardan kənara çıxan, ciddi surətdə fərqlənən hadisədir. İnsanın dünyaya ağıllı münasibətində insan dünyadan ayrılır.

İnsanın dünyaya zəkalı münasibətində insan dünyayla bir olur.

İdrakın sonuncu – Ruhani pilləsində insan dünyadan kənara çıxır, yəni dünyanın dünyadan böyük mənasını kəşf edir. Ruh deyir ki, dünyanın mənası dünyadan böyükdür, dünya görünən dünya deyil. Dünya hadisələrinin görünən cəhətləriylə yanaşı, qeyri-adi, ülvi mənası da var. Qeyri-adi məna dünyadan kənara çıxan, təzahürə sığmayan mənadır. Sevimli Şəxsin Üzü Aşiqin nəzərində Müqəddəs Kitabdır. Bu qiymət adi məntiqə sığmır, ancaq burada əsil, böyük məna öz parlaq ifadəsini tapır. Adi qiymət – müqəddəslik tanımır, onu izah edə bilmir, onun qeyriadi məntiqini anlamır. İnsani gözəllik – sadəcə cismani kamillik deyil, həm də ilahiliyin ifadəsidir. Bəsit şüur ilahilik tanımır. Buna görə də gözəlliyi dərk etmir. Çörəyin, torpağın, səmanın, analığın müqəddəs mənası – dünyəvilik səddini aşır.

İdrakın Ruhani pilləsində insan dünyaya sığmır, dünyadan kənara çıxır, dünyanın mənasını dünyadan kənarda tapır. Bu, insanın öz adiliyi, cismaniliyi üzərində yüksəlməsidir. Dünyanı tanımaq, dünyaya qovuşmaq, dünyadan kənara çıxmaq – İnsan idrakının üç başlıca xüsusiyyəti bunlardır.

İdrakın sonuncu – Ruhani mərhələsində Vəcdin, Ehtizazın və Vəhyin atəşin fəaliyyəti başlanır.

Vəcddə – İnsan coşğun ehtiraslar burulğanına düşür, hərarətli heyrət məqamında, həqiqəti, yəni ali mənanı dərk edir.

Ehtizazda – İnsan özünü ali mənada itirir, ona çevrilir, özünü Onda, Onu özündə görür.

Vəhydə – vəcdin və ehtizazın təsiri ilə insan həqiqəti riqqətlə, coşğun, ülvi hissiyyat məqamında ifadə edir. Həm vəcd, həm ehtizaz, həm də vəhydə İnsan həqiqətlə birləşir, Ali məna İnsanın taleyinə çevrilir. Bu səbəbdən də Ruhani bilik – adi bilik olmur, insanı sarsıdan, öldürən və dirildən, insanları öz arxasınca aparan, ürəklərə, iradələrə sahib olan, dünyanı dəyişdirə bilən, insanı özü üzərində ucalda bilən bilik olur. İnsan idrakla dünyanı dərk edir, ancaq dünyaya sığmır, dünyadan kənara çıxır, dünyanın mənasını dünyadan kənarda tapır və daha ali dünyaya yüksəlir!..

1. 6.     İdealla söhbət

– Niyə Sən əlçatmazsan: məni cəlb edirsən, cəzb edirsən, çağırırsan, həm də daim məndən uzaqlaşırsan? Niyə sən gerçəklikdə özün olmursan, özünə bənzəmirsən, öz əksinə çevrilirsən?

– Çünki mən SƏNİN hüdudsuz arzularından doğuram. Arzuların sonsuzdur, kamildir, ülvidir, ancaq hissiyyatın, mənəviyyatın, idrakın hələ naqisdir, adidir, nöqsanlıdır. Sən qədim olsan da, özünü tapmamısan, özünə çatmamısan, özünün ali imkanlarından uzaqsan. Sənə sığmazlıq, ruhanilik, müqəddəslik bəxş olunub, ancaq sən onları indiyə qədər tam aşkara çıxara bilməmisən. Bunun səbəbi odur ki, səndə əsil insani ehtiraslarla, düşüncələrlə, meyillərlə yanaşı, naqis duyğular, fikirlər, əməllər də var.

Sənə sığmazlıq, sonsuzluq, ruhanilik bəxş olunub, ancaq sən onları tam aşkara çıxara bilmirsən. Sənin daxili aləmində kamillik, ülvilik, gözəlliklə bərabər, bəsitlik, eybəcərlik, hərcayilik də yaşayır. Sən mənəviyyatını, idrakını, hissiyyatını onlardan təmizləyə bilməmisən.

İdrakının gücü möhtəşəmdir, ancaq onda həqiqətə atəşin məhəbbətlə yanaşı, yanlışlığa, naşılığa, xülyaya meyil də var. Sən həyatda özündən kiçiksən.

Sənə ilahi qüdrət verilib, ancaq sən həyatda Allah ola bilməmisən. Mən sənin ilahiliyinin ifadəsiyəm, ancaq gerçəklikdə zəifliyinin, keçiciliyinin, adiliyinin, natamlığının təcəssü- münə dönürəm, özümdən əl çəkirəm, özüm olmuram. Xəyalda, təsəvvürdə, niyyətdə mən sənin Mütləq mahiyyətini, gerçəklikdə nisbi, adi mənanı əks etdirirəm. Mən öz ziddiyyətim, mürəkkəbliyim, ikiliyimlə sənin ziddiyyətini, mürəkkəbliyini, ikiliyini təsdiq edirəm. “Sən busan!” – deyirəm: imkanda sonsuz, qeyri-adi, kamil, gerçəklikdə – keçici, adi, natam!

Sənin özündən təcrid olunmağının ikinci səbəbi – cəmiyyətdir. Sən indiyə qədər insani böyüklüyünü, aliliyini, ruhaniliyini təsdiq edən cəmiyyət yarada bilməmisən! Əksinə, yaratdığın cəmiyyətlərin hamısı səni özündən ayırıb, səndəki cılız duyğuları, çirkin ehtirasları alışdırıb, ali duyğuları söndürməyə çalışıb, səni əşyalaşdırıb, cansızlaşdırıb. Özünə layiq cəmiyyət yaratmağa idrakının, mənəviyyatının, hissiyyatının gücü çatmayıb. Daxilindəki natamlıqlar, naqisliklər belə cəmiyyəti qurmağa imkan verməyiblər. Yırtıcılığın, xudpəsəndliyin, hakimiyyət ehtirasın, şöhrətpərəstliyin, paxıllığın səni soyuq, yad, qeyri-insani cəmiyyətdə yaşamağa vadar edib.

– Bəs insandan kənarda olan ictimai, iqtisadi qanunlar? Onların mənim taleyimə təsirini inkar etmək olarmı?

– Belə yanlış fikirlərə uyduğun üçün özünə qovuşa bilmirsən. İnsan taleyini ictimai qanunlar yox, insan özü həll edir. Çünki ictimai münasibətlər İnsanı yaratmır, əksinə, insan ictimai münasibətləri yaradır. İctimai münasibətlərin səviyyəsi insan mənəviyyatının, hissiyyatının, idrakının səviyyəsiylə müəyyən olunur. Cəmiyyətdəki naqislik insani naqisliyin ifadəsidir.

Yaxşı cəmiyyət qurmaq üçün yaxşı insan olmalısan. Dünyanı dəyişdirmək üçün özünü dəyişdirməlisən. Dünya sənin ikinci MƏNİNDİR. Sən – İnsan nəsənsə – Dünya odur. İctimai münasibətləri dəyişdirmək vasitəsiylə İnsanı dəyişdirmək iddiası yanlış xülyadır. İnsanı dəyişdirmədən, ondakı böyüklüyü, kamilliyi, ülviliyi təsdiq etmədən ali cəmiyyət qurmaq olmaz; həmin cəmiyyət tez bir zamanda öz əksinə çevrilər, köhnə vəziyyətinə qayıdar.

İctimai münasibətləri kim dəyişdirir: kamil, yaxud qeyrikamil adam, vicdanlı, yoxsa vicdansız adam, ülviliyə tapınan, yaxud bəsitlikdə səadət tapan adam, insanı sevən, yaxud insana nifrət bəsləyən adam?! Bütün məsələ bundadır. Naqis insanın yaratdığı dünya mütləq naqis olacaq. Kamil dünyanı yalnız kamil insanlar yarada bilərlər.

– Eybəcər mühitdə, insana zidd şəraitdə İnsan özünü necə kamilləşdirə bilər?

– Sənin səhvlərindən biri də odur ki, şəraiti, mühiti insandan güclü sanırsan, insanı mühitin, şəraitin məhdud çərçivəsində görürsən. Sənə elə gəlir ki, mühit insanı istədiyi şəklə sala bilər, özünə inanmırsan, anlamırsan ki, öz böyüklüyünlə, aliliyinlə mühitdən, şəraitdən yüksəksən. Dərk etmirsən ki, sən mühitin qulu deyilsən, onunla daim gizli və aşkar şəkildə döyüşürsən, heç vaxt ona sığmırsan. Ona görə də ən eybəcər mühitdə belə, insan olaraq qalmaq, özünü mənən kamilləşdirmək imkanın var və yalnız özünə yüksəlmək yolunda sən əsil insani cəmiyyət qura bilərsən.

Cəmiyyətdə İnsanlığını saxlayırsan, artırırsan, öz Ali Mənəvi səviyyənə can atırsan, yüksəlirsən – bununla da cəmiyyəti dəyişdirirsən, indiki səviyyənə uyğunlaşdırırsan. Tərəqqinin əsil yolu budur.

– Deməli, mən əvvəl özümü mənən yüksəltməliyəm və yalnız bundan sonra həyatı dəyişdirməliyəm?

– Sənin özünə yetməyin və dünyanı dəyişdirməyin vahid hadisədir. Sən daxilən təmizlənirsən, böyüyürsən və eybəcər mühitdən mənən aralanırsan, ona qarşı nifrətin, etirazın artır, onun sənin üzərində hakimiyyətini heçə endirirsən, onu zəruriyyət taxtından salırsan, ona zidd olan yeni həyat arzusunu qəlbində və zəkanda yetirirsən və gerçəkliyə çevirirsən.

Sənin İnkarın əsl, dərin, yetkin İnkar olur, zahiri, kal, tələsik İnkar olmur. Sən arzunu daxilində bəsləyirsən, böyüdürsən və bu səbəbdən də o, uzun ömürlü, davamlı, təbii olur. Sənin yaratdığın Sabah Mənəvi İntibahın Bəhrəsi kimi meydana gəlir, İnsanın yeniləşməsi, kamilləşməsi, böyüməsi, özünə qayıtmasıyla vəhdətdə yaranır.

İnsan mənəvi böyüklüyünə yaxınlaşdıqca əsil insani cəmiyyətə yaxınlaşacaq.

Bundan kənarda yaranan yeniliyi tərəqqi saymıram. Ədalətsizliyə qarşı vuruşurlar, ədalətsiz ictimai quruluşu ləğv edirlər, yenisini yaradırlar, ancaq ədalətsizlik yenidən bərpa olunur.

Anlamırlar ki, ədalətsizlik – insanın hissiyyatında, mənə- viyyatında, idrakındadır və onu insanın daxili dünyasından silmədən – cəmiyyətdən silmək olmaz.

Bərabərlik axtarırlar, zorla fərdi mülkiyyəti ümumi mülkiyyətlə əvəz edirlər, lakin bərabərlik yaranmır. Çünki bərabərsizliyi bir mülkiyyətin başqa mülkiyyətlə əvəz edilməsiylə aradan qaldırmaq olmaz. Əgər insan hissiyyatında, mənəviyyatında, idrakında bərabərsizliyə meyil məhv olmayıbsa, o, cəmiyyətdə də məhv olmayacaq, mütləq başqa biçimdə aşkara çıxacaq. Çünki ləğv olunan fərdi mülkiyyət insanın mənəvi səviyyəsindən doğub, həmin səviyyədən yüksəyə qalxmamısansa, bərabərlik xülyan əbəsdir.

Sənin ən böyük səhvin onda oldu ki, özündən kənar qüvvələrin gücünə uydun, onlarda nicat axtardın, özünü qiymətləndirmədin.

O dərəcədə özünü alçaltdın ki, səni istehsal əlaqələrinin adi ünsürü səviyyəsinə endirdilər. Unutdun ki, cəmiyyəti də, istehsal münasibətlərini də, dövləti də, ictimai quruluşu da yaradan sənsən, onlar sənin mənəvi halını göstərən güzgülərdir. Yanlış fikirlərinlə özünü dəhşətli dərəcədə kölələşdirdin, yaratdıqlarının alətinə çevrildin, miskinləşdin, səadətini özündə yox, ictimai, iqtisadi qanunlarda aradın. Azadlıq axtardın – fikirlərində, təsəvvürlərində zəncirləndin, ona görə də azadlığa qovuşmadın. Həqiqət axtardın – ehkamla buxovlandın. Ağlının kəsiri səni naşılıq bataqlığına yuvarladı... Naşılığın sənə dedi ki, dünyanı yalnız zorla dəyişdirmək olar. Bu, daxilindəki yırtıcılıq hissini alışdırdı. Nifrət, hiddət, kin odu aləmi yandırdı. Ocaqlar söndü, dünya qan dənizinə çevrildi, nifrətdən nifrət doğdu, qan qanı çağırdı, dünyanı qəzəb suyunda çimdirdilər, ancaq dünya təmizlənmədi, çünki insan məhv oldu.

Müəssisələr dəyişdi – insan dəyişmədi, mənəviyyat söndü. Zorla yaranmış yeni həyat görünməmiş zor yetirdi, zor yalana tapındı, yalan ürəklərə çirkli su kimi axdı, mənəviyyatı bulandırdı. İnsan neçə əsr geri düşdü. Ağlının kəsiri səni inandırmışdı ki, bütün bəlaların səbəbi fərdi mülkiyyətdir. Onu ümumi, ictimai mülkiyyətlə əvəz edən kimi bütün fəlakətlərə, müsibətlərə son qoyulacaq, insan özünə qayıdacaq. Lakin ümumi mülkiyyət insana səadət vermədi, onu əşyalaşdırdı, cansızlaşdırdı, miskinləşdirdi. Məlum oldu ki, insan yenə də özündən Yerdən Göyə qədər uzaqdır. Fərdi mülkiyyətin ümumi mülkiyyətlə əvəz olunması – insanı mülkiyyətin sahibi eləmədi, aləti elədi.

Zorun yaratdığı dünyaya İnsan yox, Zor özü sahib oldu və Zor insana dedi ki, sən ağ günə çıxmısan, əgər bunu anlamırsansa, deməli, cinayətkarsan və səni məhv etmək gərəkdir.

Zor QORXU yaratdı və qorxu ildırımı insanı vurdu. İnsana dedilər ki, arzuladığın səadət elə budur. O, sənin gözünə səadət yox, fəlakət kimi görünürsə, bu, gözün təqsiridir.

Zor dedi ki, həyatın əsasını maddi amillər təşkil edir, ancaq maddi amillərin mənəviyyatdan asılılığını unutdu və maddi rifah yaranmadı. Maddilik xurafatı ruhaniliyi inkar etdi. İnsanı maddi nemətlər istehsal edən alətə çevirdi, ancaq maddi güzəran yarada bilmədi.

Son nəticədə insan cəmiyyətdə itdi. “Yeni həyat” yarandı, ancaq orada insana yer tapılmadı. Çünki insan dərdin əlacını özündə yox, özündən xaricdə axtardı.

Əgər müəssisələrdə döyüşə həsr elədiyin gücün cüzi bir hissəsini özünü kamilləşdirməyə həsr eləsəydin, istədiyinə çatardın. Ancaq sən mənəviyyatını, idrakını, hissiyyatını çirkabdan təmizləmədən dünyanı çirkabdan təmizləmək niyyətinə düşdün, maddini ruhanidən üstün tutdun və fəlakətli surətdə yanıldın.

– Bəs nicatımı nədə görürsən?

– Səndə Mütləq Mənəvi Qüdrət – Allah var. Onu özündə tap. Onda ali dünyanı taparsan.

1. 7.     Mütləqlə Görüş

– Sən əbədisən, möhtəşəmsən, sonsuzsan, əvəzsizsən, sənə səcdə qılıram.

– Mən Sənəm, Özünü yaxşı tanı. Mən Səndə Varam.

– Mən Sən ola bilmərəm. Ağlım naqisdir, hissiyyatım bulanıqdır, iradəm zəifdir, qədim olsam da, naşıyam, özümə ləyaqətli həyat qura bilməmişəm, yanlışlıqlar içərisində itmi- şəm, çox axtarıb az tapıram, yaratdıqlarıma sahib olmamışam, ehtiraslarımı cilovlamağı bacarmamışam, daxilimdəki şəri öldürməmişəm. Mən Sən deyiləm. Sən ola bilmərəm. Özünü mənə oxşatma. Sənin yanında mən bir heçəm.

– Ona görə ki, özündə deyilsən, özün ola bilməmisən. Ruhun alidir, Mütləqdir – onu eşitməmisən! Məhəbbətin ilahidir – onu qəlbindən qovmusan! Müqəddəslik duyğun ülvidir – ondan əl çəkmisən! Peyğəmbərlik siqlətin əzəmətlidir – onu anlamamısan! Özündən aliyə qovuşmaq həvəsin zəruridir – ondan əl çəkmisən! Mahiyyətin, mənan genişdir, lakin mühitə sığmısan! İndiyə qədər sən özün olmamısan!

– Zəif olduğum üçün olmamışam! Zəifliyimi dərk etmişəm və zəif qalmışam. Sən hədsiz dərəcədə güclüsən və bu səbəbdən də gücünü dərk etmisən. Mən Sən olsaydım, güclü olardım. – Sən öz Allahlığını özündən ayırıb nadir övladlarında təcəssüm etdirmisən. Peyğəmbərlərin səni öz ürəklərində görüblər, dahi sənətkarların əsərlərində vəsf ediblər, musiqidə ilahi səsi eşitmisən, qəhrəmanlarında, fədakarlarında ölümsüz qüdrətini hiss etmisən. Özün isə özündən ayrı düşmüsən, çünki naşılıgın, şərin, naqisliyin sözünü eşitmisən və öz təbiətinin əksinə yaşamısan!

– Hərcayi sözlərə qulaq asanı Mütləq saymaq olarmı? Mütləq olsaydım, Şəri eşitməzdim.

– Sənin ruhani mənan ilahidir, cismani mənan bəsitdir. Daxilində həm Mütləq, həm də Nisbilik yaşayır. Ancaq mahiyyətin – Mütləqdir, buna görə də sən şəri daxilindən silməyə qadirsən. Ancaq sən bunu eləmirsən, Mütləqin gücünə arxalanmırsan, Mütləqi unudursan, onu qəlbində görmürsən və nisbi, natam, bayağı ehtiraslar, düşüncələr həyatına hakim olur. Sən elə bilirsən ki, busan, özünə inamın sarsılır və şər qüvvələr səni öz alətinə çevirir.

– Deməli, mən yenə də Sən deyiləm. Sən bütövsən, mən yarımçığam, sən vahidsən – mən müxtəlifəm, sən paksan – mən bulanığam.

– Mən Mütləqəm, sən özündə Mütləqi gəzdirən. Fərqimiz bundadır. Mən İşığam, qəlbinə axmışam. Sən İşığı unutmusan, qaranlığa qovuşmusan. Sənin bütövlüyün mahiyyətindədir, Mahiyyətin isə – Mənəm. Sən – Mənsən!

Mahiyyətinin ifadəsində – Mütləqlə yanaşı, nisbi, yanlış, şər də aşkara çıxırsa – bu səni çaşdırmasın. İfadə mahiyyətdən aşağıdır. Sənin bəlan ondadır ki, zahirdəkinə uyursan, daxildəkini unudursan, Allahlığından ayrılırsan. O zaman ki, sən öz Peyğəmbərlərinə, Qəhrəmanlarına mənən, idraklı, hissi yaxınlaşacaqsan, onda özün olacaqsan, Mütləqə qovuşacaqsan.

– Demək istəyirsən ki, mənim gücüm sonsuz, duyğularım, düşüncələrim mütləq mənada ülvi olacaq, idealım tam həyata keçəcək, mən Sənin kimi ölümsüz olacağam?! Bu mümkündürmü?!

– Özünü dərindən anla! Bunların hamısı səndə var. Özündən əl çəkdiyin üçün onları özündə görmürsən. Ruhani qüdrətin hüdudsuzdur: o səni ülvi şəxsiyyətə çevirə bilər, daxili aləmini mütləq mənada saflaşdıra bilər, sənə ölümsüzlük bəxş edə bilər, bir şərtlə ki, özündəki Mütləqi görəsən, özünə tam qayıdasan! Əgər özündə Mütləqi görmürsənsə, deməli, insan kimi yaşamırsan. Sən – Mütləqsən, ancaq bunu bilmirsən. Faciən bundadır. Mütləqliyini bilsəydin, ruhsuz, mənəviyyatsız, idraksız həyatı həyat saymazdın, mühitdə itməzdin, maddi nemətlərin əsiri olmazdın, heyvanat dünyasıyla öz dünyan arasında fərqi görərdin, məhəbbətin ilahi mənasını qoruyardın, daxilini çirkin duyğulardan təmizləyərdin, mütilikdən, köləlikdən, qorxu kabusundan xilas olardın, həqiqəti, ədaləti özün qədər sevərdin. Bunlardan ona görə uzaqsan ki, özündəki Mütləqi görməmisən!

– Mütləqdən ayrılmışam, deməli, Mütləq olmağa layiq deyilmişəm! Özünü mənə bənzətmə! Mütləqsən, ona görə də özündən ayrılmamısan!

– Sənin Mütləqə qayıtmaqdan başqa əlacın yoxdur. Nisbi idrakla, mənəviyyatla, hissiyyatla sən yaşaya bilməyəcəksən. Ya Allah olmalısan, ya da ölməlisən! Başqa yol yoxdur! Mütləqin səsi zəhmli, hökmlü və sərt idi!

1. 8.     Ölümlə Görüş

– Məni aparmağamı gəlmisən, Ölüm? Gedək. Səndən qorxum yoxdur! Çünki sən məni öldürə bilməyəcəksən! Cismim itməyəcək. Sabahkılarda təzədən peyda olacaq. Gözüm, üzüm, saçlarım, dodaqlarım kimdəsə təkrar olunacaq. Sən olsa-olsa mənim indiki cismani biçimimi öldürürsən. Bu, ani ölümdür!

Cismimdə nə varsa – başqasında bərpa olunacaq: gözüm birinə qismət olacaq, saçım digərinə, əllərim bir başqasına. Cismimdən heç nə itməyəcək. Kimsə dünyaya mənim gözlərimlə baxacaq, mənim dodaqlarımla güləcək. Sən mənimlə bacara bilməzsən, ölüm! İndi tamam, vahidəm, sabah səpiləcəm ömürlərə, talelərə!

Ruhaniliyimə heç cür xələl gətirə bilməzsən! Heç bir ali fikrim, duyğum, vəcdim, ehtizazım ölmür! Peyğəmbərliyim, filosofluğum, şairliyim ölmür! Hərarətli misram, vəcdli ideyam ölmür! Bir vaxt naşıydım, zəifdim; gəlişini dəhşət sanırdım, elə bilirdim gəlməyinlə heçə çevriləcəm. İndi başa düşdüm, gördüm ki, qarşımda acizsən! Müqəddəsliyim əbədidir – öldürə bilmədin! Dahiliyim, Qəhrəmanlığım əbədidir – öldürə bilmədin! Məhəbbətim əbədidir – öldürə bilmədin! Zərdüştüm də sağdır – Füzulim də, Muğamatım da sağdır – Nəsimim də, Buddam da sağdır – Platonum da. Ruhum onlarda cəmlənib, onları öldürə bilməmisən!

Sən məndə böyüklüyü öldürə bilmirsən – balacalığı öldürürsən, sonsuzluğu öldürə bilmirsən keçiciliyi öldürürsən, Mənəviliyi öldürə bilmirsən – heyvaniliyi öldürürsən. Sən mənim bugünümü əlimdən alırsan, ancaq sabaha qovuşdurursan! Mənə oxşayan saysız-hesabsız körpələr gələcək dünyaya və ürəklərdə əbədi ruhanilik gəzdirəcəklər! Naşısan, ölüm! Elə bildin məni Yer üzündən siləcəksən! Səhv elədin, ölüm.

Mənə ölüm Yoxdur!

1. 9.     Aqibət

İnsanı torpağa basdırdılar. Tabutunun üzərində göz yaşı tökdülər, baş daşına ismini, doğulduğu tarixi həkk elədilər, xatirələrini yad etdilər.

Biri dedi: Gözəl ailə başçısı öldü.

O biri dedi: Səmimi dost öldü.

Biri dedi: Xeyirxah, xalqsevər öldü.

Digəri dedi: İti, parlaq zəka məhv oldu.

Biri dedi: Həssas, zərif, hərarətli ürək sahibini itirdik.

O biri dedi: İşıqlı mənəviyyat söndü.

Mərhumun vəfadarlığından, fədakarlığından, mətanətindən doyunca danışdılar. Lakin bu sözlərin hamısı bir yerdə İnsanı ifadə etmirdi. Çünki İnsan bu deyilənlərdən sonsuz dərəcə artıq idi, onlara sığmırdı. Əslində İnsanı heç kəs tanıya bilməmişdi, o, həyata naməlum gəlib, naməlum da gedirdi, heç kəs onun kim olduğunu dərk etməmişdi, o, dünyaya, adi təsəvvürlərə sığmamışdı, torpağa da sığmayacaqdı, təbiətlə birgə oyanacaq, üzlərə, saçlara, dodaqlara, əllərə, ruhani niyyətlərə, arzulara, fikrə, duyğuya çevriləcəkdi, tapmadığı dünyasını daim arayacaq, arayacaqdı.

(Aprel, 1981-ci il)