2

908-ci il zülhiccə ayının 23-ü idi (1503-cü ilin iyun ayının 19-u)

Qoşun Həmədan yaxınlığında, Almaqulağı düzündə dayanmışdı. Bu, taxta çıxıb tac qoyandan sonra Şah İsmayılın ilk döyüşü idi. Qarşısında dayanan düşmən qardaşı Əlvənd Mirzə ilə ölkəni iki yerə bölən Murad Mirzə idi. Hökmdarlıq hissi çox qəribə hissdir və Şah İsmayıl bunu indi başa düşmüşdü. Nə Murad Mirzə, nə də Əlvənd Mirzə babaları Uzun Həsənin mülkündən, taxt-tacından əl çəkmək fikrində deyildilər. Yaxşı ki, onlar bir-biri ilə dil tapa bilmirdilər. Birləşsələr, bəlkə Şah İsmayılı üstələyərdilər. Amma ayrı-ayrılıqda hərəsi bir hökmdar idi. Əlvənd Şərur düzündə əziləndən sonra Diyarbəkrə qaçıb. Murad Mirzə isə Bagdaddan, Bəsrədən, Maraş və Əlbistandan qoşun toplayıb Sultan Bayazid də ona kömək göndərib. Özünə arxayın olduguna görə də qardaşına bel bağlamaq fikri yoxdur. Qoşunu Şah İsmayılın qoşunundan çoxdur.

Gün əyilmişdi. Axşam düşürdü. Döyüş səhər tezdən başlayacaqdı. Təpənin üstündə çadırda Şah İsmayılın yanında Hüseyn bəy, qorçubaşı Dədə bəy, Qara Piri bəy Qaçar oturmuşdu. Səhərki döyüşün gedişini fikirləşir, tədbir tökürdülər.

Ucaboy, qollu-qanadlı qızılbaş çadıra girib baş əydi.

- Qibleyı-aləm, Şirvanşah Sultan Mahmud sizin hüzurunuza gəlməyə rüsxət istəyir.

Şah İsmayıl Hüseyn bəyə baxdı. Lələ bu baxışdan çox şey oxudu.

- Dünya belədi, qurban. Vaxtilə düşmənçilik eləyən gücü, qüdrəti görəndən sonra iltimasa gəlir!

Sultan Mahmud çadıra çağrılana qədər xeyli fikirləşdi. O, Şah İsmayılın yanına gəlmək üçün çox düşünüb-daşınmışdı. “Şah İsmayıl Şirvanı alsa da özünə tabe eləyə bilməyıb. Başı açılan kimi atının başını yenə Şamaxıya döndərəcək. Yaxşısı budur, özüm onunla dil tapım, özüm gedim, itaətimi bildirim.”

Sultan Mahmud Qazı bəyin oğlu idi. Babası Fərrux Yasar öldürüləndən sonra atası Şirvanşah keçmişdi. Amma on səkkiz yaşlı Sultan Mahmud hakimiyyətə keçmək üçün alışıb yanırdı. Bilirdi ki, atasından sonra hökmdar özü olacaq. Amma gözləməyə səbri çatmırdı. Taxta oturmaq, hökm vermək, adam asdırmaq, baş kəsdirmək, rəqqasələrin açıq göbəklərinə “Saqiyan” şərabı töküb içmək... fikri onun yuxusunu, rahatlığını əlindən almışdı.

Bir gecə atası məclisdən kefli qalxıb Gülüstan sarayının dar dəhlizi ilə yataq otağına gedəndə oğlu onunla qarşılaşdı. Atası nədənsə əlini yelləyib keçdi. Candarlar da yox idi. Qapıda qalmışdılar. Mahmud atasının ləngərli yerişinə baxdı. Nədənsə onun dalınca getdi. Bu ləngərli yeriş heç onun xoşuna gəlmirdi. Bu yerişdə güc, qüvvə, hakimiyyət vardı. Qazı bəy yeriyə-yeriyə qızılı naxışlı əbasının düymələrini açdı. İndi əbanın ətəkləri də yellənirdi və bu ətəklərin yellənib atasını daha da əzəmətli, qanadlı göstərməsi Sultan Mahmudu əsəbiləşdirdi və arxadan yeriyib qılıncını atasının başına endirdi.

Səhərisi gün artıq o, taxtda oturmuşdu, atasının “qatillərini” asdırır, başlarını kəsdirirdi.

Fərrux Yasarın bir oğlu da Şeyx İbrahim idi ki, şah İsmayıl Şamaxıya hücum eləyəndə Salyan və Mahmudabadda qoşun yığmış, amma qüvvələrin bərabərsizliyini görüb Gilana-Biyapasa-Hüsaməddinin yanına qaçmışdı. Qardaşı Qazı bəyin öldürüldüyünü eşidib Şirvan üstünə yerimişdi. Sultan Mahmud əmisinin gəldiyini görüb qaçmış, şırvanşahların qəddar düşməni sayılan Şah İsmayıla pənah gətirmişdi.

Onu çadıra çağırdılar. İçəri girən kimi əyilib təzim elədi. Salam verdi. Amma Şah İsmayıl onun salamını almadı.

- De görək nə diləyin var?

- Böyük hökmdar, sizə də, burada oturanlara da yaxsı məlumdur ki, şirvanşahlar sizə düşmən olublar. Atanızı, babanızı öldürüblər. Mənim babam Fərrux Yasar da buna gorə Allahın bəlasına gəldi. Atam Qazı bəy də sizin mübarək hakimiyyətimizi qəbul eləmədi. Allahın əmriylə onu öz əiımlə o dünyaya göndərdim.

Şah İsmayıl diksindi.

- Atanı öz əlinlə? Demək sən ata qatilisən!

- Qatil yox. Allah hər kəsə bəlanı bir yolla göndərir.

Hüseyn bəy dilləndi:

- Hökmdarın icazəsi ilə bir kəlmə demək olarmı?

- Buyurun!

- Biz aldığımız xəbərlərə görə atanızı öz candarları öldürüb.

- Bəli. Bu sirri yalnız burada açıram. Ona görə də Şırvanda sizə dost olan bir hökmdar olduğunu biləsiniz.

- Bəs o vaxt bunu nə üçün xəbər verməmişdin? - Sah İsmayıl qəzəblə soruşdu.

- İmkan düşməmişdi.

- Yaxşı, onda qayıdın Şirvana, Şah İsmayılın adına xütbə oxutdurun, pul kəsdirin və illik xərac verin.

Sultan Mahmud ayaq üstündə qalmışdı. Bu sözləri eşidəndən sonra məlul-məlul baxıb dilləndi:

- Onları eləməyə artıq imkanım voxdur.

- Nə üçün?

- Çünki əmim, Şeyx İbrahim Şirvanı tutub. Taxtda oturub. O da sızin düşməninizdir. İndiyə qədər də Gilanda Husaməddinin yanında gizlənmişdi.  

- Belə de. Belə de!..

Şah İsmayıl sakit, amma amiranə bir səslə dedi:

- Demək, bizdən kömək istəyirsən?

- Bəli. İndi Şərqdə sizdən böyük hökmdar voxdur

- Şirvanda hakimiyyəti ələ keçirəndən sonra Şərqdə məndən kiçik hökmdar olmayacaq. Onda tanımayacaqsan bizi. - Şah gülümsədi.

- Yox. Qurana əl basıb and içirəm. Sizə həmişə sədaqətlə qulluq edəcəyəm.

- Nə qədər adamın var?

- Hazırda yüz nəfərə yaxındı.

- Sabahkı döyüşdən sonra danışarıq!

Bu, söhbətin qurtardığına işarə idi.

Sultan Mahmud ayaq üstə, kasıb bir dövlətin fağır elçisi kimi dərdini deyəndən sonra çadırdan çıxdı və onun dəstəsinə qoşundan xeyli aralıda çadır qurmağa icazə verdilər.

- Atasını öldürən alçaqla mənim nə işim?

- Hökmdar sağ olsun! - Hüseyn bəy sözə başladı. - Atası da sənin düşmənin deyildimi? Düşmənini öldürüb. O ki qaldı oğlun atasını öldürməyinə, bu ayrı işdi. Şirvan şahlığı çürüyüb, qocalıb, hökmdar nəsli cılızlaşıb. Belə bir vicdansıza taxta çıxmaq qismət olubsa, demək sülalənin sonudu. Teymur nəslində də belə olmadımı? Uluğbəy kimi ulu bir şəxsiyyəti oğlu Əbdüllətif öldürdü. O boyda səltənət görün necə parçalandı!

Şah İsmayıl onun sözünü kəsdi.

- Yaxşı, bəs Zahirəddin Baburun vəziyyəti necədir?

- Necə olacaq. Şeybani xan onu ölkədən didərgin saldı. İndi Heratdadımı, Əfqanıstandadımı? Cəlayi-vətən oldu.

- Hüseyn bəy, sənin təklifin nədir?

- Mənim fikrimi soruşursansa deyim. Şeyx İbrahim bizə möhkəm kin saxlayır. O, Şirvan taxtında möhkəmlənsə, bizə böyük başağrısı verəcək... Hazır öz ayağı ilə gəlib çıxıb. Allah qoysa sabahkı döyüşdə qalib gələnnən sonra, ölkədə sakitlik yaranan kimi...

Şah İsmayıl isə başqa cür fikirləşirdi. Ata qatili olan adamla əlaqə saxlamaq, onun köməyinə bel bağlamaq, ata qatili olmaq kimi bir şeydir. O, şahdırsa, onu cəzalandırmalı, hamının gözü qarşısında qədim adətlərə xəyanət etmiş qatili məhkəməyə çəkməlidir. O, qürurla başını Qara Piri bəyə çöndərdi.

- Sənin fikrin nədir?

Qara Piri bəy çiynini çəkdi.

- Hər halda Lələ bəyin dediyində həqiqət var.

- Amma bu həqiqət sənin ürəyincə deyil. Elədirmi?

Qara Piri bəy kobud, ətli, çeçələ barmaqsız əlini dizinin kündəsinə çırpdı:

- Sizin hüzurunuzda olmasaydı, mən qılıncımı onun başında sınayardım. Dünən zağlatmışam. Amma heyifim də gəlir bu qılınca. Onu sabah, allah qoysa, dan üzü, Murad Mirzənin başında sınayacağam. Amma atası barəsində deyəndə öz oğlanlarım gəlib dayandı gözlərim qabağında. Fikirləşdim ki, indiyə qədər mənə məhəbbətlə oğulluq eləyən bu igidlərdən hansı məni öldürə bilər. Adam şübhəyə düşür. Yer üzündə ədalət bərqərar eləyən hökmdar belə caniləri cəzasız qoymamalıdır.

Hüseyn bəy alındı. Onun təklifi keçməsə, sözü yerə düşsə, necə olar? Bir dəfə, iki dəfə, üç dəfə bu təkrar olunsa, onun sözünə inam itə bilər. Həm də bu siyasət aləmidir. Hər şeyi bu ölçü ilə ölçmək düz olmaz.

- Hörmətli Piri bəy, sizin hiddətinizə mən də şərik oluram. Amma bir məsələ də var ki, o, hələlik bizim təbəəmiz deyil. O, əmisinin üstünə yeriyib Şirvan taxtını ələ keçirəndən sonra bizim təbəəmiz olacaq. Onda cəzasını verməyə nə var ki...

- Bəs onda bu qurumsaq bizim qılıncımızın köməyi ilə taxta çıxandan sonra bizə xəyanət eləsə necə? Atasını öldürən sənə, mənə sədaqətli olacaqmı?

- Yox, olmayacaq. O heç indi də sədaqətli deyil. Əmisinə qalib gəlmək üçün bizim üstümüzə gəlib. Bəlkə də heç atasını özü öldürməyib. Belə deyir ki, zamanın sahibinin rəğbətini qazansın. Ancaq onda hökmdar ağlı yoxdur. Ondan hec vaxt hökmdar ola bilməz. Elə bizə də bu lazım deyilmi? Zamanın sahibi harda Azərbaycan, türk tayfaları varsa, o vilayətləri bir yerə birləşdirmək istəmirmi? Şirvanda da Yezid nəsli şirvanşahların hakimiyyəti çox sürməyibmi?

Şah İsmayıl Hüseyn bəyin fikrini xeyli götür-qoy eləyəndən sonra bəyəndi. Siyasət belə dərin və uzaqgörən mətləbdir, onu tez-tələsik həll eləmək olmaz.

- Daha kimin fıkri var?

- Mən də Hüseyn bəy Lələynən razıyam, - Dədə bəy dilləndi.

Qara Piri bəy Qacar:

- Yox, ağıllı fikir olmağına ağıllı fikirdi. Amma qurumsaqlara, anasının əmcəyini kəsənlərə bel bağlamaq məni açmır.

- Biz ona bel bağlamırıq. Bizə onun elə bu cəhəti lazımdı ki, istədiyimiz alınsın.

Şah İsmayıl səfər taxtının üstündə bardaş qurmuşdu. Onun ağ geyimi, o ağ ipəyin üstündəki zümrüd və qızıllar, başındakı qırmızı ipək çalma və çalmadakı humay quşunun lələyi, lələyin ətrafındakı almazlar gözəllik, gənclik və qüvvə ifadə eləyirdi. Bu səfər taxtını Ərdəbil Darülirşadına gələn nəzirlə düzəldib, üstünü Quran ayələri ilə bəzəmişdilər ki. səfərlərdə gənc şah həmişə qalib gəlsin, məğlubiyyətin nə olduğunu bilməsin. Taxtı düzəltdirəndən sonra Darülirşada gətirmiş, onun üstündə dualar oxumuş, sahibinə xeyir-dua vermişdilər. Bu taxt həm də onun babalarının yenilməz ruhunun rəmzi kimi Təbrizdə şaha təqdim edilmişdi.

Şirvanşahın gəlib qayıtmağı onların söhbətini səhərki döyüşdən yayındırmışdı. Yenidən əsas söhbətə qayıtmaq vaxtı yetişmişdi.

Şah İsmayıl Qara Piri bəyə baxdı.

- Sabahkı döyüşdə əsas ağırlıq sənin üstünə düşür. Nahaq yerə sənə “Tozqoparan” deməyiblər. Qaçar süvariləri ildırım sürəti ilə birbaşa Murad Mirzənin çadırına doğru şığımalıdır. Bu düşmən sədlərində qarışıqlıq salacaq. Çünki Muradın müxtəlif yerlərdən yığdığı, ayrı-ayrı dillərdə danışan qoşunu, birdilli, birfikirli qoşuna qarşı dayana bilməyəcək. Hüseyn bəyin şamlı və rumlu atlıları sağ cinahda olacaqlar. Dədə bəyin igidləri düşərgəni qoruyacaq. Lazım olsa köməyə də gələcəklər. Sol cinahda isə Məhəmməd bəy Ustaclının səfləri irəliləyəcək. Xadim bəy Xulafanın qoşunu həmişəki kimi pusquda durmalıdır. Qaçan düşməni doğramaq işini o hamıdan yaxşı bacarır.

Sabahkı döyüşün tədbirini əvvəldən tökmüşdülər, indi onu dəqiqləşdirirdilər.

- Mən özüm isə hər yerdə olacam!

Şah İsmayılın bu sözü Hüseyn bəy Lələni narahat elədi. Cavan şahın dərin ağlı ilə bərabər, yeniyetməlikdən gələn dəliqanlılığı, bu yaşında şah taxtında oturmağından gələn sərbəstliyi də vardı. O, hamıya nümunə göstərmək üçün atını döyüş meydanına sürərsə, hər şey çalpaşıq düşə bilərdi. O, şahdı, sərkərdədi, döyüşü kənardan idarə etməlidir. Şahın döyüşə girdiyini görən düşmən tərəf də ürəklənə bilər. Düşünər ki, demək, qüvvələr tükənib. Ona görə də şah özünü döyüş meydanına atıb. Həm də axı onun əzələləri döyüşlər, vuruşlar görmüş Yaşlı süvarinin əzələləri kimi möhkəmlənməyib.

Hüseyn bəy Lələ mənalı-mənalı Dədə bəyə baxdı. O da başını yüngülcə tərpətməklə niyyətini başa düşdüyünü bildirdi. Demək, Dədə bəy bir addım da olsa Şah İsmayıldan uzaqlaşmayacaq.

Gecədən xeyli keçmişdi. O, sərkərdələrin, Əmirəlüməranın getməyinə icazə verdi. Özü isə yata bilmədi. Gözünə yuxu getməyəcəkdi. Nədənsə, qəlbi bərk narahat idi. Döyüş heç yadına düşmürdü. Elə bil döyüşü artıq udmuşdu. Deyəsən, bu, şeir narahatlığı idi. Qələm davatını götürdü, yerdən mütəkkəyə dirsəkləndi, səkkizkünc, nəfis işləməli mizin üstündəki qızıl şamdanda şam yanıb əridikcə, gilə-gilə tökülürdü. Şamın həssas, titrək alovundan ətrafında iki pərvanə dövrə vururdu. Bir neçəsi də yanıb mizin üstünə düşmüşdü. Bu onu xeyli düşünməyə məcbur elədi. Düzdür, ona qədər pərvanədən, şamdan xeyli qəzəllər yazılıb, amma yenə də yazılır və pərvanənin oda olan hərisliyi həmişə də insanları heyrətə gətirir.

Pərvanə axı alovda nə görüb? Niyə kövrək qanadlarını, zərif vücudunu oda qurban verir? Axı onsuz da ömrü qısadır, Yox, nəsə burada böyük bir hikmət var. O hikməti dərk eləmək lazımdır. İnsan - hamısı yox, düz əqidəli insan da elə pərvanə deyilmi?! Bu torpağı birləşdirmək üçün özümüzü oda vurmuruqmu? Sabahkı döyüşdə nə qədər adam o pərvanələr kimi yanıb torpağa düşəcək?!

İnsan da pərvanədir. İnsan da özünü oda vurur və qanadlarını yandırır. Görəsən bu odda-alovda nə sirr var, nə hikmət var?

Çadırdan çöldəki ordugahın səsini şah eşitmirdi. Keşikçilərin bir-birini səsləməsi, atların fınxırtısı, ön xətdə yandırılan tonqallardan xəbərsiz idi. Şeir yazırdı.

Qarşıdakı qarlıca dağı gördünmü?

Yoldurmuş əyyamın, əriyib gedər.

Axan sulardan sən ibrət aldınmı?

Yüzünü yerlərə sürüyüb gedər.

Qadirsən, ey ulu şahım, qadirsən!

Hər nerəyə baxsan, onda hazirsən.

Üstümüzdə dördguşəli çadirsən,

Cümləmizi birdən bürüyüb gedər.

Həmin gecə Murad Mirzə də yata bilmirdi. Səhərki döyüşü fikirləşirdi. Şah İsmayıla qalib gələ biləcəkmi? Onun buna zərrəcə şübhəsi yox idi. Axı onun qoşunu Şah İsmayılın qoşunundan xeyli çoxdur. Ona İstanbuldan gəlmiş təcrübəli sərkərdələr məsləhət verirlər və üstəlik də Osmanlı qoşun dəstələri də sabahkı vuruşda ona kömək eləyəcəklər. Bu döyüşçülər Macarıstanda, Serbiyada, Avstriya krallığında silahlarını sınayıb möhkəmlənmişdilər.

İkincisinə gəldikcə Azərbaycan taxtının qanuni hökmdarı odur, - Murad Mirzə! Qardaşı Əlvənd Mirzə ilə birlikdə ölkəni idarə edə bilərlər. Əlvənd Mirzənin buna qanuni haqqı var. Amma Ərdəbil şeyxinin oğlunun bu səltənətə göz dikməyi əbəsdir. Düzdür, o da qohumdur. Amma babası Uzun Həsənin yaratdığı bu qohumluq qardaşları indi çıxılmaz vəziyyətdə qoyub. Məgər Uzun Həsən tərsa qızından dünyaya gələn qızını hökmdar nəslinə verə bilməzdi? Onu öz bacısı oğluna verib. Bu onların hakimiyyət uğrunda mübarizəsinə heç nə qazandıra bilməz.

O, boyda babasına oxşayırdı. Ucaboy idi, iri gözləri, yumşaq saqqalı vardı. Yataqda əllərini başının altına qoyub gözlərini çadırın qübbəsinə dikib fıkirləşirdi. Çadırın qabağında kimsə öskürdü. O, qalxıb dirsəkləndi.

- Kimdi?

- Sahibxəbərdi, qurban.

- Nə var?

- Vacib məsələdi.

- Gəl görüm.

Sahibxəbər çadıra girdi və yataqda paltarını soyunmamış uzanan hökmdara baxmadan doğrayıb tökməyə başladı:

- Böyük hökmdar, indicə bizim düşərgəmizə dərvişin ordugahından bir fərari qaçıb gəlib.

-   Nə deyir?

- Deyir ki, dərvişə kömək gəlib.

- O kömək nədən ibarətdir? Kimdir ona köməyə gələn? Axı ona heç kim köməyə gələ bilməz.

- Deyir ki, Şirvanşah Sultan Mahmud on beş min qoşunla gəlib.

Murad qalxıb oturdu, amma qərar tuta bilmədi. Durub gəzindi.

“Şirvanşah Şah İsmayılla qan düşmənidir - Şirvanşahı öldürüb və onun oğlanları da indiyə qədər Şah İsmayılla düşmənçilik edirlər. Necə ola bılər kı, Şırvanşah belə bir gündə onun köməyinə gəlsin, özü də bu qədər qoşunla?..”.

- Fərarini buraya gətirin. - Sahibxəbər getmək istəyəndə onu saxladı - Dayan. Onun sözünə inanırsanmı?

- Dediyini deyir.   

- Onda get gətir.

Bir azdan üz-gözü qançır, dırnaqlarından qan tökülən ortayaşlı bir adamı çadıra gətirdilər. Onun dırnaqlarının altına qamış millər salmışdılar. Deməli, Sahibxəbər ondan düz söz öyrənmək üçün belə bir hərəkət etmişdi. Nə bilmək olar, bəlkə onu qəsdən göndəriblər? Murad Mirzəni çaşdırmaq üçün. Murad Mirzə özü onu dindirməyə başladı.

- Desin görüm haralıdır?

- Maraşlıyam, qurban.

- Bu dərvişin qoşununda nə gəzirsən?

- Yük əyməsə, daş qəribliyə düşməz, qurban. Təbrizdə nökərçilik eləyirdim. Ağam da bir əzazilin biriydi, mənə göz verib, işıq vermirdi. Dedilər, qoşun yığırlar, gəldim yazıldım ki, heç olmasa qarın dolusu çörək yeyim. Həm də dedim qürbətdənsə vətən yaxşıdır. Çatan kimi keçərəm öz hökmdarımın tərəfinə. Əliboş gəlmək də istəmirdim. Gördüm ki, Şirvanşah gəlib, qoşun gətirib, gəldim xəbərə. Elə bildim muştuluq verəcəklər, amma bu günə saldılar. Hökmdar, qurban olum, ayağının torpağı gözlərimdə sürmə olsun. Mənim axı heç bir günahım yoxdur!

Murad Mirzə yenə üzünü sahibxəbərə tutub soruşdu:

- De görüm Şirvanşahı özü görüb?

Sahibxəbər dinməmiş fərari cavab verdi:

- Yox, mən görməmişəm. Yalan deyə bilmərəm. Şirvanda nə vaxt olmuşam ki, Şirvanşahı da görəm. Görsəm də tanımaram. Axşamtərəfi bir dəstə atlı gəldi. Şah İsmayılın çadırına tərəf, dedilər ki, bəs bu Şirvanşahdı, on beş min qoşunla gəlib.

- Soruş gör qoşunu harada dayanıb?

- Ordugahın bir mənzilliyində.

- Bunun özü kimin qoşunundadı?

- Məhəmməd bəy Ustaclının dəstəsindənəm.