1905-ci ildən sonra Azərbaycanın hər tərəfində rus məmurları ilə mübarizə sürətlənmişdi. Gəncə şəhərində qurulan bir Milli Komitə bütün Milli işlərimizi idarə etməyə başlamışdır.

Ən geniş fəaliyyət qaçaqların rus məmurları ilə olan amansız mübarizəsi idi. Burada qaçaqların göstərdikləri qəhrəmanlıqlardan geniş bəhs etməyəcəyəm. Bu mövzuya aid ətraflı məlumat Ankarada nəşr olunan “Azərbaycan” jurnalının 1960/61-ci illərdəki 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 və 12-ci saylarında verilmişdir.

1905-ci ildə başlayan mübarizə dayandırılmadan 1914-cü ilə qədər davam etdirildi. Birinci Dünya müharibəsinin başlanmasından sonra, mübarizənin əhatə dairəsi və metodu da dəyişdirilmişdir. Artıq qaçaqlar köhnəlmiş berdanka (Martin əyarı) tüfənglərini beşaçılan deyilən mauzer tüfənglərlə əvəz etmişdirlər. Qaçaqlar və xalqımız bu tüfəngləri haradan alırdı? Alman ordularının önündə pərişan halda ordunu buraxıb qaçan rus əsgərləri silahları dəyər-dəyməzə satırdılar. Özlərini cəbhəyə çatdıran Gəncə cavanları bu tüfəngləri satın alaraq müxtəlif yollar və vasitələrlə onları Gəncəyə çatdırırdılar.

1916-cı ilin əvvəllərində Alman cəbhəsində rus orduları dalbadal məğlubiyyətə uğramışdır. Artıq zabit heyətinin çox hissəsi məhv olmuşdur. Ruslar bu itkilərin yerini doldurmaq üçün Rusiyanın müxtəlif şəhərlərində açdıqları kurslarda dörd ay ərzində ehtiyat zabitlərini tələmtələsik hazırlayaraq cəbhəyə göndərirdilər. Biz rus ordusunun belə zabitlərlə dolmasına sevinirkən, rus məlumat agentlikləri heç gözləmədiyimiz belə bir xəbər verdi: Qafqaz türklərindən orduya əsgər alınacaq. Bu xəbər xalq arasında müəyyən təsir yaradır. “Difai” firqəsi silahlanıb dağlardakı qaçaqlarla birləşməyi düşünür. Bu vaxt Milli Komitədən bir şəxs Gəncə valisi ilə görüşür və xəbərin doğru olduğunu öyrənir. Milli Komitə vəziyyəti müzakirə edir və üç həftəlik bir nümayəndə heyətini Tiflisə, canişinin yanına göndərilməsini qərara alır.

Ələkbər bəy Rəfibəyli (təqaüdçü), Xəlil bəy Xasməmmədli (vəkil, bələdiyyə rəisi) və Gəncə xanı Cavad xanın nəvəsi vəkil İsmayıl xandan ibarət bir heyət Tiflisə yola düşür. Heyətdəki hər iki vəkil hələ 1907-ci ildə Dumada Gəncədən seçilmiş deputat olan zaman türklərin hərbi qabiliyyətlərindən bəhs edərək Azərbaycandan da orduya əsgər alınmasını təklif etmişdilər. Ancaq çar hökumətinin türk xalqına inanmayıb, onlara daima şübhə dolu nəzərlərlə baxdığı üçün bu təklif rədd edilmişdir. Bu iki vəkil canişinlə görüşən zaman Dumadakı bu hadisədən bəhs edərək, xalqın qəlbinin qırıldığını və onların əsgərliyə çağırılmasının düzgün iş olmayacağını söyləyirlər. Ancaq canişin bu haqlı sözləri dinlədikdən sonra “Bəli, siz bu məsələdə haqlısınız. Xalqınız da haqlıdır. Ancaq indi məqam gəlmişdir. Xalqınız orduya əsgər versin, onlar da cəbhədə qəhrəmanlıqlarını göstərsinlər və hökuməti utandırsınlar. Bunun başqa cür yolu yoxdur. Dediyimiz olacaq, buna etiraz olunmamalıdır” deyir. Vəkillərin susmaq məcburiyyətində qaldığını görən Ələkbər bəy Rəfibəyli sözə başlayır: (Ələkbər bəy 70 yaşlı təqaüdçü, uzunboylu, enli kürək, sərt baxışlı, ciddi görkəmli, məntiqli və yerli-yerində danışan, mədəni, cəsarət sahibi və xalqın sevimlisi olan bir şəxsdir. Bütün milli problemlərimizin həll olunmasını da o, öz üzərinə götürmüşdür. Eyni zamanda Azərbaycan tarixində şah əsərlər yaradan gizli “Difai” firqəsinin fəxri sədri idi. Bütün xalqımız kimi, düşmənlərimiz də onunla hesablaşmaq məcburiyyətində idilər. Ələkbər bəy mülki işlərdə dürüstlüyü və ədaləti ilə şöhrət qazandığı üçün çar hökuməti onu yüksək bir orden olan “Stanislava” ordeni ilə təltif etmişdir.) Hörmətli canişin həzrətləri. Yaşım yetmişi keçib. Çara qarşı bir düşmənçiliyimin olmamasını döşümdəki nişandan anlaya bilərsiniz. Mən hər yerdə və kimə qarşı olursa-olsun açıq danışanları sevirəm. Sizə bir sual verəcəyəm: Siz hökumət tərəfindən gizli bir qərar olaraq bizi məhv etməyə qərar vermisizmi? Bu sözləri eşidən canişin təəccüblənir və Ələkbər bəyə eşitdiklərinin tamamilə əsassız olduğunu, bunu düşünməyin belə səhv olduğunu söyləyir. Sonra Ələkbər bəy sözünə davam edərək: “Madam ki, belədir məni diqqətlə dinləyin. Bir saatdan bəri danışılanları dinləyirəm. Dostlarımın məntiqli sözlərinə olmaz deyə cavab verirsiniz. Sizdən soruşuram: hökumətiniz hansı üzlə bizdən yardım gözləyir və əsgər istəyir? Yüz ildən bəri bizlərlə daima əsir kimi rəftar etdiniz. Vətəndaşlığa da qəbul etmədiniz. Qonşularımız olan erməni və gürcülər üçün açdığınız məktəblərin yüzdə birini bizim üçün açmadınız və bizləri qaranlıqda qoydunuz. Elm, bilik görməyən cahil kütlədən hər şey gözləmək olar. Rejiminiz xalqımıza sevgi yerinə nifrət aşılamış və nəticədə sevgi yerinə nifrət qazanmışdır. İndi də cahil qoyduğunuz bu xalqdan əsgər istəyirsiniz. Toplayacağınız əsgərlər də sizin bu rejimə nifrət etməkdədir. Hətta cəbhədə də əsgərlər Sizdən intiqam almaq məqsədi ilə əllərinə verəcəyiniz silahları özünüzə qarşı çevirərək düşmən tərəfinə keçəcəklər. Sonra da hökumətiniz istər-istəməz bu hərəkətin hesabını arxa cəbhədə qalan xalqımızdan alacaq. Əslində hökumətinizin tarixində bunun nümunələri vardır. Bax mənim Sizdən soruşduğum şeylər, bu mülahizələrə əsaslanmaqdadır” deyir. Canişin Ələkbər bəyi dinlədikdən sonra bir az yumşalır və “Söylədikləriniz doğrudur. İstəsəniz belə bir iş görə bilərik. İmperator həzrətləri əsgər toplanması üçün əmr verməmişdən əvvəl mənim münasibətimi soruşur. Mənə qalsa, Sizdən alınacaq əsgərlər cəbhəyə göndərilməsin, arxa cəbhədə istifadə edilsinlər. Bunu sizə təmin edə bilərəm” deyə bir fikir irəli sürür. Ancaq, Ələkbər bəy canişinin sözlərinə bu cavabı verir: “Bu olmaz. Belə bir hərəkət xalqımıza edə biləcəyiniz hərəkətlərin ən ağırı olar. Əgər arxa cəbhədə istifadə etmək üçün işçi qüvvəsinə ehtiyacınız varsa, bunu elan edin və verəcəyiniz muzdu da bildirin. İstəyən gedər”. Bu sözlərin qarşısında fikir yürütməkdən aciz qalan canişin Ələkbər bəydən nə etmək lazım olduğunu soruşur. Bundan sonra Ələkbər bəy təkrar sözə başlayır:

“Mən bir təklif edəcəyəm, nəticəsindən siz də razı qalacaqsınız, biz də. Ancaq bəri başdan bunu bildirək: bizim xalqımız süvari ordusundan başqa heç bir ordunu istəməyəcək. Siz Qafqazda əsgərlik etməyənlərdən könüllü əsgər toplamağa başlayın. Xalqımızın adlı-sanlı şəxsləri də bu işə yardım edərlər. Görəcəksiniz toplanacaq əsgərlərin cəbhədə göstərəcəyi qəhrəmanlıqlar sizləri də, bizləri də, hətta sizin əsgərlərinizi də heyran edəcəklər”.

Bu danışıqlardan bir həftə sonra belə bir vəziyyət elan edildi. Yalnız Azərbaycandan deyil, Qafqazın digər əyalətlərindən də könüllülər çıxdı. Qeyd: Ələkbər bəyin bu dəyərli təklifi haqqında canişin müfəssəl bir raport yazıb çara məlumat vermişdir. Bu raportdan istifadə edən çar hökuməti də arxa cəbhə işlərində istifadə olunacaq işçiləri Rusiya xalqlarından toplamayıb, Çindən gətirtmişdir.

Müharibə boyunca arxa işləri bu 200 min muzdlu Çinliyə gördürürdülər. Ancaq, 1917-ci il inqilabından sonra Çar hökuməti devrildikdən sonra bu çinlilər də yiyəsiz qalmış və heç bir təşkilat onların ölkələrinə geri göndərilməsini boynuna götürmürdü. Fürsəti əldən verməyən Lenin bu çinlilərdən istifadə etmişdir. Silahlandırılan çinlilər “Çeka”ların ixtiyarına verilmiş və bunların sayəsində Bolşevik hakimiyyəti möhkəmləndirilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq rus xalqı belə bir məsəl düzəltmişdir: “Sovet rejimi-yəhudi beyni, çin süngüsü və rus axmaqlığı ilə qorunur”. Türklərin verdiyi bir alay ilə digər Qafqaz əyalətlərinin verdiyi beş alay birləşdirilərək bir diviziya quruldu. Təlim görmüş əsgərlərdən təşkil edilmədiyi üçün diviziyaya yad bir məna daşıyan “Dikaya Diviziya” adı verildi. Bu diviziya haqqında gərəkli məlumat Ankarada nəşr olunan “Azərbaycan” jurnalında verilmişdir. Xalqımız kütləvi olaraq əsgərliyə cəlb olunmaq təhlükəsindən Ələkbər bəy Rəfibəylinin sayəsində xilas olur. Ancaq üç ay sonra Gəncə valisinə Qafqazdakı almanlarla əlaqədar bir teleqram gəlir. Ruslar o zamanlar almanlarla sərhədlərini almanlardan təmizləmək və Qafqazı xristianlaşdırmaq məqsədi ilə Qafqazda alman koloniyaları qurmuşdular. Teleqramda bildirildiyinə görə alman koloniyalarında yaşayan almanlar üç təbəqəyə ayrılmışdır: Birinci təbəqənin əmlakına 60 qızıl, II təbəqənin əmlakına 40 qızıl, III təbəqənin əmlakına isə 20 qızıl qiymət qoymuşdur. Halbuki alman kəndlilərindən ən kasıbının ev, tarla, əkinçilik alətləri, atları və digər heyvanlarının dəyəri bir neçə yüz qızıl dəyərində idi. Ən məlum hal isə əmlaklar təsdiq edilən qiymətlə xristian olan digər vətəndaşlara verilməli və almanlar da Sibirə sürgün edilməli idilər. Ədalətdən uzaq olan bu hadisə Gəncə xalqını çox pərişan etdi. Şəhərin məşhur şəxsləri bir yerə toplaşaraq məsələni müzakirə etdilər, sonra belə bir qərara gəlirlər ki, Ələkbər bəy Gəncə valisi ilə görüşüb söhbət etsin.

Alınan qərardan sonra Ələkbər bəy Gəncə valisi Kovalyovun yanına gedir və gəlişinin səbəbini anlatdıqdan sonra, sözə belə başlayır: – Gəncədə olsun, Qafqazın digər vilayətlərində olsun bir şəhərdə sizin qədər uzun zaman valilik edən başqa bir şəxs yoxdur. Xalqımızın Sizə qarşı sonsuz bir sevgisi vardır. Gəncənin özündə və ətrafında hər kəs sizdən ədalətli bir vali kimi bəhs edir. Siz bu hörməti Gəncə əyalətində Türk, erməni, müsəlman, xristian deyə heç kimi fərqləndirməməyinizlə qazanmısınız. İndi isə keçək əsas məsələyə: Alman kəndliləri haqqında Çarın göndərdiyi əmri öyrəndik. Bunu eşidən türklər çox məyus oldular. Rusiyanın bir ucunda Almaniya ilə müharibə edirsinizsə, buradakı alman kəndlilərinin nə qəbahəti var. Onlar ordunuza əsgər verirlər, vergilərini vaxtlı-vaxtında ödəyirlər. Onlar da bütün Rusiyada yaşayan xalqlar kimi hökumətə, orduya yardım etməkdən geri qalmırlar. Rahat yaşadıqları halda bunları pərişan etmək, var-dövlətlərini dəyər-dəyməzə əllərindən alıb başqasına vermək və özlərini də Sibirə sürgün etmək heç də ağla batan iş deyil. Belə bir hərəkət qanuna sığmadığı kimi vicdana da sığmaz. Xalqımız bu xəbəri eşidən gündən almanlar qədər üzüntü içindədir. Xalqımız bu gün almanların başına gətiriləcək faciənin sabah da onlara tətbiq olunacağı qənaətindədir. Onların yeganə ümidi Sizin belə bir haqsız zülmə razı olmayacağınızdır. Əgər bu qərarı həyata keçirsəniz, çox səhv bir iş görmüş olarsınız. Əgər hökumət qərarında israr edərsə, bunun nəticəsi heç də yaxşı qarşılanmayacaqdır. Onda Siz bütün xalqımızın dövlətə qarşı üsyana qalxdığını görəcəksiniz və bunun da yeganə səbəbkarı yenə də hökumətimiz olacaqdır. Əgər belə xoşagəlməz hadisə baş verərsə, bir vali kimi sizin də məsuliyyətiniz az olmayacaqdır.”

Ələkbər bəyin bu təşəbbüsü öz təsirini dərhal göstərdi və rus hökuməti verdiyi qərarı ləğv etdi. Bu hadisədən bir xeyli sonra məsələdən xəbərdar olan alman kəndliləri Rəfibəyliyə öz təşəkkürünü bildirmək üçün onun yanına gəldilər.

Birinci Dünya müharibəsi dövründə alman kəndlilərini müdafiə edən Gəncə nəyə görə İkinci Dünya müharibəsi zamanı həmin alman kəndlilərini müdafiə edə bilmədi? Bolşevik rejimi çalışqanlıqları ilə tanınmış alman kəndlilərinin var-dövlətlərini əllərindən aldıqdan sonra nə üçün Sibirə sürgün etdi? Bu sualların cavabı çox qısa və bəsitdir: 1920-ci ilin aprelində Azərbaycanı işğal edən Qızıl Ordu və rejimin “Çeka”sı tarixdə misli görünməmiş bir qəddarlığını buradakı xalqa nümayiş etdirdi. Gəncə bu zülmə dözə bilmədi. Yenə tarixdə misli görünməmiş və Gəncəyə yaraşan bir üsyan oldu. Üsyançılar 7-8 gün ərzində şəhərə hakim oldular.

Bolşeviklərin statistikasına görə, Qızıl Ordu bu üsyan zamanı 6 min nəfər itirdi. Ancaq üsyanın 9-cu günü bolşeviklər şəhəri dörd tərəfdən mühasirəyə alaraq, ermənilərin də köməyi ilə üsyanı yatıra bildilər. Şəhərə girən Qızıl Ordu böyük bir qırğın törətdi. Bu qırğından sonra bolşeviklər Gəncənin bir daha belini dikəldə bilməyəcəyi qənaətinə gəldilər. Bax bu səbəbdən 1934-cü ildə Gəncəlilər alman kəndlilərinin Sibirə sürülmələrini səssizcə, kədərlə seyr etdilər.

Gəncə üsyanının təfsilatını da sonra verəcəyik. Gəncəlilər milli mübarizəmizi Milli Komitənin rəhbərliyi altında davam etdirməkdə idi. Milli Komitə mübarizəmizi açıq və qapalı görünən məsələlər deyə iki hissəyə ayırmışdı. Açıq məsələləri Ələkbər bəy Rəfibəyli, gizli məsələləri isə Nəsib bəy Yusifbəyli idarə etməkdə idi. Milli Komitə bu şəxslərdən ibarət idi:

1. Nəsib bəy Yusifbəyli (hüquqşünas, Gəncə Bələdiyyə rəisinin müavini, Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsinin lideri)

2. Ələkbər bəy Rəfibəyli (təqaüdçü)

3. Xəlil bəy Xasməmmədli (Gəncə şəhəri Bələdiyyə rəisi, hüquqşünas)

4. Ələkbər bəy Xasməmmədli (vəkil)

5. Əliş bəy Xasməmmədli (vəkil)

6. Həsən bəy Ağaoğlu (doktor)

7. Aslan bəy Səfiyurdlu (vəkil)

8. Böyükmirzə Məhəmməd (müəllim)

9. Kiçikmirzə Məhəmməd (müəllim)

10. Mirzə Hüseyn (müəllim)

11. Məhəmməd Baki Şeyxzamanlı (Bələdiyyə üzvü)

12. Həsən Fəttah bəy (bank müsahibi)

13. Komitəçi Hacı Əli (tacir)

14. Sarı Hacı Ələkbər (tacir)

15. Nağı Şeyx (Gəncə Gənclik Təşkilatının rəisi)

Milli Komitənin qərarı ilə Nəsib bəyin sədrliyində beş nəfərlik İcra heyəti də yaradılmışdır:

1. Nəsib bəy (Firqə lideri)

2. H. F. (podpolkovnik, zabitlərimizin təmsilçisi)

3. Aslan bəy Səfiyurdlu (sosialistlərimizin təmsilçisi)

4. Pişnamazzadə Molla Məhəmməd (Dinimizin təmsilçisi)

5. Əhməd Cavad (Gənclərimizin təmsilçisi)

Bu heyət daimi olaraq vəzifəsini icra edirdi. Fəaliyyətimiz bu qaydada davam edərkən Türk Ordusu Sarıqamışa hücum etdi. Bu ani hücum qarşısında ruslar təlaşa düşüb, nə edəcəklərini bilmirdilər. Onlar ilk tədbiri İrəvandakı Mərkəzi bankı boşaldaraq, Gəncəyə daşıdılar (o zamanlar Qafqazdakı Rus Mərkəzi Bankı İrəvanda idi). Eyni zamanda Qafqazdakı bütün dövlət məmurlarına 200 manat /20 ədəd rus qızılı/ verərək hazırlaşmalarını əmr etdilər. Ancaq, bu məmurların arasında olan Türklər vəziyyəti Gəncə gizli Komitəsinə bildirdilər. Gizli Komitə vəziyyəti müzakirə etdikdən sonra, Türk məmurlarının pulları almaları, ancaq təhrik ediləcəkləri zamanı getməyəcəklərini bildirmələri qərarını çıxardı. Xalqa da ruslar çəkildikləri təqdirdə sevinclərini biruzə verməmək tapşırıldı. Təəssüf ki, Sarıqamışa edilən hücum müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi. Tarix boyunca cəbhələrdə düşmənə qarşı qəhrəmanlıqları ilə ad çıxaran Türk Mehmetçikləri Sarıqamışda təbiətin amansız qışına və hərbi əməliyyatlar zamanı edilən səhvlər nəticəsində məğlub olmuşdur. Türk ordusunu məğlub edən qara qış düşmənə zəfər bəxş etmişdir. On minlərlə Mehmetçik donaraq ölmüş, minlərlə Türk qəhrəmanı isə əsir düşmüşdü. Əsirlər ruslar tərəfindən dərhal vaqonlara doldurularaq Sibirə göndərilirdilər. Yolda ruhlarını Tanrıya təslim edən yaralı və xəstə Mehmetçiklərin cəsədləri yol boyundakı dəmir yolu stansiyalarında qatar dayandırılaraq xalqa verilir və xalqımız da onları göz yaşları içində dəfn edirdi.

Milli davalarımızı davam etdirmək üçün hər bir işi vaxtında nəzərdən keçirib nəticə çıxarmalı və bunun üçün də fəaliyyətimizi sürətləndirməliyik. Bir neçə nəfərin yalnız bu işlərlə məşğul olması lazım idi. Bunu əsasən Gənclik təşkilatının rəhbəri olduğum dövrdə başa düşmüşdüm.