Əziz oxuculara təqdim etdiyim xatirələrimin ən mühüm saydığım tərəfi Azərbaycan İstiqlal Mübarizəsi dövrüdür. Bu mübarizə dövrünün böyük hissəsi gizli olaraq cərəyan etdiyindən təbii ki, mətbuatımızda əks olunmamışdır.

Söhbətimizin mövzusu olan mübarizə XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xanlıqlarının süqutundan sonra başlamışdır. Hər hansı dövlət və ya millətdən yardım və dəstək görmədən mədəni dünya qarşısında milli davamızı müdafiə edəcək nə bir müəssisə və nə də bir mətbuat orqanı olmadan aparılan bu mübarizə müəyyən bir proqram daxilində həyata keçirilmişdir. Bu fəaliyyət gizli aparıldığından həqiqi tarixi yazılmamışdır. Bu mübarizənin sürətli inkişafı 1905-ci il Birinci rus inqilabı illərinə təsadüf olunur. Çarlığın müstəbid idarəsi altında olmasına baxmayaraq, Azərbaycanın gizli təşkilatı qüvvətli idi. Çarlıq ancaq orduya və məmur zümrəsinə arxalanırdı. Azərbaycan mübarizə təşkilatının dayağı isə xalq dövrünü arxada qoyub millət dövrünə girən və milli davasına sədaqətlə sarılan xalq qüvvəsi idi. Xalq bir işarə gözləyirdi. Həmin bu işarə də 1917-ci ilin fevralında verildi. Çar devrildi, imperiya dağıldı və rus milləti də öz çarını ailəsi ilə birlikdə məhv etdi. Azərbaycan istiqlalçıları ildırım sürəti ilə hücuma keçdilər və rus qüvvələrini tərksilah edərək idarəetməni əllərinə aldılar. Gəncədə milli hökumət quruldu. Bu fövqəladə hadisələr də şəraitə uyğun olaraq mətbuatda əks etdirilə bilmədi. Xatirələrimdən də göründüyü kimi Gəncədə qurulan milli hökumət Bakıda qurula bilmədi. Bakıda iqtidarı və idarəni düşmənlərimiz əllərinə keçirdilər və Leninin Moskvasına bağladılar. Bakıda milli davamıza müdafiə edən qəzetlər və jurnallar susduruldu. Bu milli mətbuat orqanları nəşr edən mətbəələrimiz dağıdıldı və işçiləri də güllələndi. İstiqlal Mübarizəsinin ağırlığı tamamilə Gəncənin üzərinə düşmüşdü. Qısa bir zamandan sonra əmin-amanlıq təmin olundu və məmləkət milli kadrlar tərəfindən idarə edilməyə başlandı. İstiqlalçılar yalnız hərbi qüvvə baxımından özlərini zəif hiss etdiklərindən qardaş Türkiyədən yardım istədilər və aldılar. Onlar Türkiyədən gələn köməyə arxalanaraq Bakını düşmənlərdən təmizlədilər.

1906-cı ildə deputatlarımız azərbaycanlılardan da rus ordusuna əsgər alınmasına dair təklif vermişdilər. Çar hökuməti isə bizə etibar etmədiyi üçün bu təklifi rədd etdi. Əgər təklif qəbul edilmiş olsaydı azərbaycanlılar da digərləri kimi hərbi təlim və tərbiyə görərək milli hərbi kadr yaratmağa nail ola biləcəkdilər.

Bütün müqəddəs ideyalara inandığım kimi buna da əminəm ki, nə rus, nə də başqa bir yad rejim köklü olaraq Azərbaycanda nə dayana biləcək, nə də yaşayacaqdır. İstiqlal fikrini və imanını bütün inanclarımızdan üstün tutan Azərbaycan xalqı yenidən öz istiqlalına qovuşacaqdır. Mənim fani vücudum və həsrət dolu gözlərim o xoşbəxt günləri görməyə bilər. Ancaq, buna inanıram ki, keçmişdən daima iftixar payı almış olan xalqımız bu əsərimi ölkəmdə şəkillərlə bəzəyib yenidən nəşr etdirəcəkdir. Onlar bu dastan dolu şanlı keçmişi öyrənəcək və yurdunun istiqlalı uğrunda fədakarca çalışmış ata-babalarını ehtiramla yad edəcəklər.

Əziz oxucularım, bu milli davaya çox əmək sərf olunmuş və bu yolda çox qanlar tökülmüşdür. Bütün bunlar istiqlal yolunda aparılan mübarizələrdə adi hallardır. Amma, ağır şərait və imkansızlıq üzündən bizim mübarizəmiz olduqca çətin keçmişdir. Bu sətirlərlə tariximizin İstiqlal mübarizəsi dövrünə aydınlıq gətirə biləriksə, özümüzü xoşbəxt sayacaq və milli məqsədimizə nail olmaq uğrunda xidmət etmiş olduğumuzu düşünəcəyik. Bizim şəxsən istədiyimiz də bundan başqa bir şey deyildir.