Xatırımdadır, qardaşım “mollaxanada” – məhəlləmizdə Qasımbəy məscidi cünbündəki üsuli– ətiq məktəbində oxuyurdu, mən isə balaca olduğumdan, hələ məktəbə verilməmişdim. Amma məktəbə gödərilməyimi hər gün tələb edirdim. Bir gün evdə özbaşıma oynayarkən həyətimizdə sevincli səslər qopdu. Tez otaqdan bayıra atıldım. Qarşımda gördüyüm mənzərə məni heyran buraxdı.

Şaşırmış qardaşımı dövrələmiş məktəb uşaqları anama:

–  Muştuluğumuzu verin, Abdulla (qardaşımdır) Quranı xətm elədi! – deyə gülüşürdülər.

Anam şad xəbərlə gələn bu uşaqlara muştuluq verib, atasına dəxi xəbər aparmağı tövsiyyə etdikdə, uşaqlar:

– Bilirik, ay xala, xəbər vərəcəyik, –  dedilər.

Sonra ovuclarını şirniyyatla doldurmuş uşaqlar yollanmaq istədilər. Mən bir tərəfdə durub, həsrətlə baxırdım.

Uşaqlardan biri – sonradan bildim ki, bu məktəbdə “xəlifə” imiş – həsrətlə baxdığımı görüb, anamdan mənim də onlarla iştirak etməyimi rica etdi. Anam razı oldu və mənim əlimdən tutmaq lazım olduğunu qardaşıma və onun yoldaşlarına tapşırdı.

Mən sevindim. Tez geyinib onlarla bərabər qardaşımın Quranı çıxmasını atama və yaxın qohumlarımıza xəbər aparmağa yollandım...

Biz gülə-gülə gedir və hərdənbir uşaqlardan biri qardaşımın papağını başından alıb yerə vuranda, “mübarək, mübarək!” – deyə çığırırdıq. Məndən ötrü bu şadlığın intəha və əvəzi yox idi. Baharın ilk günlərinə məxsus şən Günəş bizimlə bərabər sevinir gülüşürdü.

Bu gündən mən məktəblilər içərisinə daxil oldum. Bu hadisə mənim günlərimin sabahdan axşamadək evdə, küçədə qayğısız oynamaqla keçirilməsinə son verdi.

Həmin gün axşam atam mənə:

– Bəsdir oynadın, –  dedi, –  sabahdan sən də məktəbə getməyə başlarsan.

Mən bu qərardan son dərəcə xoşlandım, qardaşım kimi məktəbə getməyə çoxdan həvəslənmişdim. O gecəni də qarşısında bulunduğum böyük bir hadisənin həyəcanı içində keçirdim: düşüncələrdən yorulub yuxuya gedə bildimsə də, yenə də yuxuda məktəb düşüncələrindən azad olmadım...

Mirzə Hadının məktəbi uzun və dar bir otaqdan ibarət idi. Otağın işıq mənbəyi bircə qapı və bir də damdakı şüşələnmiş balaca pəncərəvari bir baca olduğundan, otaq lazımi qədər işıq deyildi. Qapının sağ tərəfində sandalya üzərində molla özü oturmuşdu. Molla uzun və qara müşdüyün başına sancılmış eşmə papirosa qullab vuraraq, ətrafına tüstü yayırdı...

Molla məni örcək başını əyib eynəyinin üstündən baxdı və sonra uşaqla müraciət edərək, mənə yer verilməsini təklif etdi.

Məktəbin yerinə həsir döşənmişdi. Həsirin üzərinə ayaq qoyulduqca toz qalxır və havadan gəlmiş uşaqları asqırdırdı.

Otağın divarları uzunu düzülmüş taxta pillələrdən ikişər cərgə oturmuş şagirdlərdən yuxarı pillədəkiləri kitab, aşağıda oturanları “çərəkə” oxuyan idilər. Mən “çərəkə” oxuyanlar sırasına oturdum.

Molla bir-bir şagirdləri çağırıb dərslərini göstərir, kitab oxuyanlara yazı dərsi də verirdi. Şagirdlər yerlərinə qayıdıb, yırğalana-yırğalana mütaliə edirdilər.

Birdən molla məni öz adımla çağırdı. Yanımdakı şagirdlər məni dürtmələdilər.

– Dur get, molla çağırır...

Mən qalxıb mollanın hüzuruna gəldim.

– Əyləş, –  dedi.

Mən oturdum.

Mizin üzərindən bir kitabça götürüb mənim qarşımda açdı. Bu, çərəkə idi. Molla qələm yonan bıçaqla hərfləri mənə göstərərək:

–  Bu, əlifdir. Bax buradan buraya kimi, bu zəbərdir, bu oldu ə. Bu, beydir, buradan buraya kimi, bu da onun bir nöqtəsi...

O deyirdi, mən də dinləyir, bir şey qanmayırdımsa da ürəyimdə molla deyənləri höccələyirdim.

Bu qayda ilə molla əbcəd, həvvəz, hutti ləfzlərini “təhlil” edib, mənə bunları hazırlamağı əmr etdi. Mən də bunları höccələyərək, səsimi şagirdlərin xor dəstəsinə qatdım və başqa şagirdlər kimi çərəkə üzərində yavaş-yavaş yırğalanmağa başladım. Mənim təhsilim buradan – bu üsul ilə başlandı. Bu “mollaxananın” da, başqa köhnə üsullu məktəblər kimi, tədris vasitələri ağac və fələqqədən ibarət idi. Bizim mollanın ağac və fələqə üsulu ilə tələbələrinin müvəffəqiyyətlərini yüksəltməyə çalışması və bu sahədə özünü zabitəli göstərmək istəməsi, ümumiyyətlə, köhnə məktəblərin adi ənənəsi qəbilindən olduğundan bu xüsusda yazmaqdan vaz keçirəm.

                                               ***

1902-ci ildən Bakı rus-tatar məktəbində oxumağa başladım. Əvvəlcə İçərişəhərdə Əbdüləlibəy Vəlibəyovun müdiriyyətində bulunan 9-cu məktəbdə oxudum. Birinci müəllimim də Vəlibəyov idi. Türkcəni bizə burada Mirzə Muxtar Məhəmmədov təlim edirdi. Bu il burada oxuyub ikinci sinfə keçəndə bu məktəb başqa yerə köçürüldü.

Ona görə ikinci sinfə davam etmək üçün qardaşımla bərabər 1-ci rus-tarar məktəbinə verildik. Həbibbəy Mahmudbəyovun müdiriyyətində olan bu məktəbdə iki il oxuyub məktəbi bitirdim. Burada rus və riyaziyyat dərslərindən müəllimlərim Həbibbəy, Abbas Minasazov, Mehdibəy Hacıbababəyov, türkcədən isə Məhəmməd Tağı Atakişiyev idi.

Məktəbdə aldığım hazırlıq realni məktəbinin 1-ci sinfinə imtahan tutmağa imkan verirdi. Lakin realni məktəbinə daxil olmağa bir çox maneələr var idi. Yaş məsələsi, məktəbə məxsus forma geymək məsələsi, tədriq haqqı vermək məsələsi, dil məsələsi və s.

Realni məktəbinin birinci sinfinə 11-12 yaşından yuxarı şagirdlər qəbul edilməyirdi; buna görə də yaş göstərən təvəllüd şəhadtnaməsi tələb olunurdu.

Bu şəhadətnamənin Tiflisdən şeyxülislam dəftərxanasından almaq lazım gəlirkən, nə mənim, nə də qardaşımın adı metrik dəftərində tapıldı. Bu fəqərəni məhəllə mollaları vasitəsi ilə “düzəltmək” lazım idi.

Forma məsələsinə gəldikdə, rus paltarı geyib, şapka qoymaq ən çətin işdi: mollaların təsiri altında olan mühitdə şapka qoymaq – rus olmaq kimi tələqqi edilirdi. Buna atam razı olurdusa da, dostları onu bu işdən imtina etməyə çalışırdılar. Bu və ya başqa maneələrə baxmayaraq, edadi məktəbə girməyimiz üçün təlaş edən elm dostları bizi realni məktəbinə imtahan verməyə gətirdilər.

Bahar mövsümü idi. Məktəb müdiriyyəti məktəbə daxil olmaq istəyən uşaqları imtahan edib, qəbul məsələsini payıza – təlim ilinin başlanışına qədər təxirə buraxdı.

Realni məktəbində oxumaq müyəssər olacaqmı, yoxmu? Bu, məni tamam yay rahat buraxmadı. Təlim ilinin başlanmasını böyük bir intizar içində gözləyir, qarşıda olan məmaniətləri rədd etmək üçün vasitələr arayırdıq.

Nəhayət, sentyabr ayı çatdı. Məlum oldu ki, məktəb qardaşımı da, məni də birinci əsas sinfə qəbul etmişdir. Lakin ... bir tərəfdən işin maddi cəhəti, o biri tərəfdən də molla və mollaqulaqların təbliğatı, bizi rus məktəbində oxumaq fikrindən atamı vaz keçməyə məcbur etdi...

Bu əhvalatı dostlarımıza xəbər verdikdə, onlar təzədən atamı razı etmək üçün çalışmağa başladılar... Atam, əsasən, etiraz etmədi. Məktəbdən qayıdandan sonra yenə adi paltarımızı geyib, dolanacağımızın mümkün olmasını nəzərə alaraq, razı oldu.

Sentyabrın onu idi. Dərslər başlanmışdı. Vaxtında dərsə gəlməyənlərin adı pozulacağı ehtimalı var idi... Məktəbin müdiri Denfir İvan Viktoroviç (mən ona ehtiram bəsləyirəm) qanunu güdməyərək, adımızı pozdurmamışdı.

1905-ci il sentyabrın 10-dan realni məktəbinə oxumağa başladım. Realni məktəbinə daxil olmağım üçün çalışan Həbibbəy Mahmudbəyov, Mehdibəy Hacıbababəyov və İbad Əliyevin zəhmətlərini unutmaram. Bu zatların sayəsində də birinci ilin tədris haqqı maarif  cəmiyyətləri tərəfindən verildi. Sonralar isə məktəb məni hər il tədris haqqı verməkdən azad edirdi.

                                               ***

Mənim realnı məktəbinə daxil olduğum 1905-ci il inqilab ili idi.

Az bir zaman içərisində məktəbdə, inqilab hərəkatının başlanmış olduğunu öyrəndik. Yuxarı siniflərdə olan şagirdlər arasında təşkilat olduğunu bilirdiksə də, bizə yuxarıdan aşağı baxan bu böyüklərlə bizim heç bir əlaqəmiz yox idi. Buna müdiriyyət də yol vermirdi; bizi yuxarı siniflərin bulunduğu üst qatlara da buraxmayırdılar.

Buna baxmayaraq, biz gizlin-gizlin inqilabi mahnılar öyrənirdik “Marselyoza” və başqa mahnıları bilən yoldaşlarımız dərslərin arasındakı fasilələrdə sinfin qapısını bağlayıb mahnı oxuyur, biz də onlarla xor təşkil edirdik. Bundan ruhlanır və özümüzü inqilabçı mübariz kimi hiss edirdik. Gözəl çocukluk!..

Bir dəfə Fransa inqilabi mahnısını oxuduğumuz zaman mahnı atəşin sözlərinə o qədər aludə olmuşduq ki, hətta müəllimin gəlməsini bizə xəbər vermək üçün qapıda qoyduğumuz yoldaşımız da bizə qoşulub öz vəzifəsini unutmuşdu. Birdən qapı açıldı. Məktəbin naziri (inspektoru) qızarmış bir halda üzərimizə elə çığırdı, elə çığırdı ki, yoldaşlarımışdan bəziləri qorxularından ağlamağa başladı. Nəfəsimizi udduq.

– Bir də belə çirkin hərəkətlərdə sizi görsəm, hamını məktəbdən çölə atacağam! – deyə nazir ayaqlarını yerə döydü...

Bir neçə gündən sonra dərs vaxtı birdən qapı açıldı. Yuxarı sinif şagirdlərindən biri sinfə daxil olub, şaşırmış kimi müəllimi heç də görmək istəməyərək, bizə:

– Yoldaşlar, dərsinizi tamam edin, inqilab başlandı: Rusiya hürriyyətə nail olmuşdur. Yaşasın hürriyyət! Urra! – dedi və bizə ümumi  nümayişdə iştirak etmək üçün çölə çıxmaq təklif etdi. Müəllim jurnalını götüb getdi. Biz də kitablarımızı sinifdə buraxıb, küçəyə çıxdıq. Burada bizim səfərimizi tərtib etdilər. Başqa məktəblərin şagirdləri ilə bahəm: “Yaşasın inqilab! Rədd olsun mütləqiyyət! Yaşasın hüriyyət!” – çığıra-çığıra fəhlə nümayişinə qoşulmağa yollandıq. Müəllimlərimizdən çox azı bizimlə iştirak edirdi. Lakin bir az getmişdik ki, Nikolayın şəklini gəzdirən ağ bayraqlı bir dəstəyə rast gəldik... Qarşımızı polis məmurları saxladı və bizi məktəbə dönməyə məcbur etdilər. Böyük yoldaşlarımız bizi buraxıb irəlilədilər. Biz pərakəndə olduq.

                                      ***

Ümumən ədəbiyyatla realni məktəbində maraqlanmağa başladım. Bunun da dil və ədəbiyyat müəllimlərinin təsiri sayəsində olduğunu tərəddüdsüz etiraf edə bilərəm.

Türk dili və ədəbiyyatına olan həvəsim tamamilə Mirzə Abdulla Şaiqin əməyinə aiddir. Şaiq realni məktəbinin türk lisanı müəllimi idi. Türk dilinin dərs cədvəlində altıncı saata qoyulmuş olmasına baxmayaraq, bizim sinifdəki türklər tatmamilə dərsə qalır və həvəslə türkcəni oxuyurlar. Lakin şagirdlərin savadı müxtəlif idi. Aramızda əsla savadlı olmayanlar da var idi. Ona görə də müəllimimiz savadsızlarla əlifba, savadlılarla isə ədəbiyyat dərsləri keçirdi.

Heç xatırımdan çıxmaz. Bir gün dərs zamanı dərslərimizin gedişini yoxlamaq üçün Tiflisdən məktəbə nəzarət etməyə gəlmiş Qafqaz Maarif Dairəsi baş inspektoru Slavinski sinfə daxil oldu. Biz Şaiqin: – 

“Uçdu mələkim, ah, mənə qaldı məlali” şeirini dəftərə yazıb təhlil edirdik. Dəftərlərimiz də qarşımızda idi.

Slavinski bizə müraciətlə:

– Kitablarınız hanı?  –  deyə soruşdu.

Biz dedik ki, türkcə ədəbiyyat kitabı olmadığından ədəbiyyatı kitabsız keçirik. Slavinski təəccüb edərək, kitabsız nə sayaq oxuduğumuzu soruşdu. Biz anlatdıq ki, müəllimimiz mənsur və mənzum parçalar yazdırır. Sonra onu təhlil edirik. Inspektor bu məsələ ilə maraqlanaraq, yazdığımız şeirlər və nəsrlərdən dinləmək istədi. Biz yazdığımız parçaları oxuyub tərcümə etdik.

Nəhayət, “Uçdu mələkim” şeiri oxundu. Inspektor onun tərcüməsini tələb etdikdə, yoldaşımız Haşım Əliyev tərcümə etməyə izn istəyib qalxdı və şeirin nə münasibətlə yazılmış olduğu haqqında bir az əvvəl Şaiqin vermiş olduğu məlumatı söyləməyə başladı.

Şeir ikinci dövlət dumasının qovulması münasibəti ilə yazılmışdı. Bunu inspektor eşidincə dönüb rəngi qaçmış Şaiqə acıqlı-acıqlı baxdı.

– Çoxmu belə şeirlər oxuyursunuz?

Biz düşünürdük ki, yoldaşımız Haşım sadəlövhlük edərək, heç nə inspektorun bilməsi lazım olmayan sirrimizi açmışdı.

Abdulla Şaiq irəli yeriyib, bilmirəm nə demək istəyirdi.

Mən vəziyyəti belə gördükdə, tez ayağa qalxdım və

– Bu şeir Lermontovun “Mələk” sərlövhəli mənzuməsinə nəzirədir, –  dedim.

Inspektor gedəndən sonra yerbəyerdən yoldaşımız Haşımın üzünü danlamağa başladıq. Yazıq Haşım heyrətlə:

– Dumanın qovulmasından müfəttiş özü dilgir deyilmi? Mən elə bilirdim ki, bu şeirdən razı qalar, –  dedi.

Mirzə Abdulla bizi sakit edib:

– Mən özüm gərək sizi irəlicədən başa salaydım. Mütləqiyyət tərəfdarı olan rus məmurları bu kimi şeirlərin məktəbdə oxunmasına razı olmazlar, –  dedi.

Biz müəllimimizdən çox xəcalət çəkdik.

                                                        ***

Rusiyanı dalğalandırmış 1905-ci il inqilabından sonra rus nəşriyyatında bir çox siyasi risalələr meydana çıxmaqla bərabər, işçi vəziyyət və yaşayışını tərənnüm edən və əvvəllər çap edilməsinə senzor tərəfindən ixtiyar verilməyən kitablar da mətbuat aləminə buraxıldı. Şagirdlərdən bir taqım azadəlik sevənləri bu kitabları həvəslə mütaliə edirlərdi. Lakin bu nəşriyyatın oxunması məktəb tərəfindən tövsiyyə olunmadığından gizlin surətdə oxumaq lazım gəlirdi.

Mənim oxuduğum bu yeni kitabçalar arasında Oktav Mirbonun yazmış olduğu “Fəhlələrin uşaqları” və İvan Najivinin “Madonnanın tükü” hekayələri xoşuma gəlmişdi...

         Oktav Mirbo kitab şkafını təmir etmək üçün dəvət olunmuş bir xarratın dilindən Fransa kimi kəndisini mədəni ölkə hesab edən bir məmləkətdə sihhiyyələri üçün hökumət tərəfindən tədbir görülməyən işçi balalarının qeydsizlik nəticəsində tələf olunması təsvir edilirkən “qanunlar qanun yaradan dövlətlərin lehinə, fəhlələrin əleyhinə olaraq yazılır... fikir və mülahizələr kitablarda fərağət yatır, onlardan kənara çıxmayır” – deyə fəryad edilirdi.

Mən bu əsəri türkcə vermək istədim və yay tətilindən istifadə ilə 1908-ci ildə Oktav Mirbonun maalını alıb bir hekayə yazdım. Lakin bu hekayəni çap etmək lazım idi. Müəyyən nəşriyyat idarəsi yox idi. Mən də öz xərcimə çap edə bilmədim.

Sonra ixtisarən “Tərəqqi” qəzetəsində buraxdım.

Eyni zamanda rus ədiblərindən Tolstoy Lev Nikolayeviçin yubləsi – bayram edilməsi münasibəti ilə əsərlərindən “İnsana çoxmu yer lazımdır” hekayəsini yoldaşım Haşım və qardaşım Abdulla ilə bərabər tərcümə edib Mirzə Ağa Əliyevin xərci ilə kitabça surətində nəşr etməyə müvəffəq olduq.

Najivinin yuxarıda göstərilən əsərinin məzmununu dəxi əhvali-ruhiyyəmə müvafiq gəlirdi. Məzmun dövlətlər araısndakı hüquq haqqında idi: hüdud yoxdur. Torpaq üzərində heç bir xətt çəkilməmişdir. Dövlətlər hüdudu, dincilər tərəfindən avam camaata göstərilən və əslində mövcud olmayan Madonnanın tükü kimidir...

Millətləri bir-birindən ayıran hüdudların yox olmasını irəli sürməkdə olan bu kitabçanı tərcümə edib çap etdirmək istədimsə də çar senzoru tərəfindən izin verilmədiyindən vaz keçmək məcburiyyətində qaldım. Tərcümə bu vaxtadək portfelimdə qalır. Indi də heyfsilənirəm və o senzoru nifrətlə yad edirəm.

Realni məktəbinin 3-cü sinfindən başlayaraq bu və ya başqa məktəbdə oxuyan şagirdlərlə dərs verməyə başlayıb özümü idarə etməyə çalışmışam. Bəzən öz sinfimizin tələbələrinə də dərs verirdim.

                                                        ***

Realni məktəbini 1912-ci ildə bitirdim. Təhsilimə davam etmək üçün darülfünuna daxil olmaq istəyirdim. Lakin darülfünuna qəbul edilmək mənim üçün latıncada oxuyub gimnaziya nəzdində imtahan vermək lazım gəlirdi. Buna görə realni məktəbini tamam etdikdən sonra latın dilini oxumağa başladım. Eyni zamanda dərs deməklə özümü təmin edirdim.

Bir ildən sonra, 1913-cü ildə 3-cü gimnaziyada latıncadan imtahan verib şəhadətnamə aldım və haman il Xarkov darülfünunun fizika və riyaziyyat fakültəsinin təbiyyat şöbəsinə daxil oldum. Bioloji elmi ilə maraqlandığımdan təbiyyat şöbəsinin bioloji seksiyasında oxumağa başladım.

Darülfünuna daxil olduğum tədris ili darülfünun tələbələrinin tətili ilə başlandı.

Darülfünunun eşigində və içərisində daima tələbələr maarif nəzarətinin və darülfünunun müdiriyyətinin xətti-hərəkəti ətrafında müzakirə edirdilər. Hər gün bu və ya o fakültə tələbələrinin yığıncağı çağırılırdı. Dərslərə davam edən yox idi.

Darülfünunun binası ətrafında atlı və piyada polis nəfərləri qoyulmuşdu. Tələbələr içərisində şipiyonlar göndərilib fəal tələbələrin ardınca agent salınmışdı.

Müdiriyyət dərsə davam etməyən tələbələrin xaric ediləcəyini elan etdiyi gün darülfünun qarşısında böyük bir tələbə izdihamı var idi.

Atlı polis nəfərləri tələbələri dağıtmaq istəyərək atlarını tələbələrin üzərinə sürürlərdi. Tələbələr isə kənara çəkilir, yenə toplanırdı.

Tələbələr bir də içərilərinə kənar adamların soxulduğunu görüncə bunların jandarm agentləri olduqlarını duyar və bunları aralarından çıxarmaq üçün dinməz-söyləməz itələməyə başlayırlar; görməli bir mənzərə idi. Bu adamları bir tələbə çiyni ilə vurur, o biri tələbə də qolu və ayağı ilə vurub özündən uzaqlaşdırırdı. Yarım saat zərfində bu adamlar tələbələrin arasında bu sürətlə kənara atıldılar. Özləri də məbhum qaldılar...

Sonralar polis məmurları darülfünun binasında durub gələn tələbələrin tələbəlik biletlərini yoxlamağa və binaya daxil olanların adlarını yazmağa başladılar. Bu qayda ilə polis darülfünuna gəlib də leksiyalarda iştirak etməyənləri bəlli etmək iştəyirdi.

Təcili tələbələrin icmaı çağırıldı və oradaca protesto yazılıb polis nəfərlərinin darülfünun binasından təxirsiz çıxarılması müdiriyyətdən tələb edildi. Müdiriyyət tabe olmaq məcburiyyətində qaldı. Yenə darülfünun içərisinə daxil olmaq sərbəst buraxıldı.

Bu hadisələr zamanı mən tələbə hərəkatına alışdım. Burada bir çox inqilabçı tələbələr ilə yaxın oldum. Tətil qurtarandan sonra da mən o yoldaşlarla əlaqə saxlayaraq inqilabi hərəkatdan uzaq olmamağa çalışırdım.

Darülfünuna daxil olan ildən mən Bakıda çıxan türk qəzetlərinə ara-sıra məqalə yazırdım. Birinci illərdə yazdığım məqalələrdə milli hissə qapıldığımı da qeyd etməliyəm. Bu isə mənim çar hökumətinə olan nifrətimdən və xalqımızın qeyri millətlərə nisbətən geridə qalmasından və mənim də eyni zamanda burjuaziya məfkurəsi ilə zəhərləndiyimdən və sosialist amal və məramından xəbərsiz olduğumdan irəli gəlirdi.

Bir ildən artıq təbiyyat şöbəsində bulunduqdan sonra darülfünunun tibb şöbəsinə daxil oldum. Bu da 1914-cü ildə, yəni haman aləmşümul müaribə başlanan ildə idi.

Bizim darülfünun tibb fakültəsi tələbələri ən inqilabçı tələbə hesab olunurlardı. 1915-ci ildən başlayaraq müharibə əleyhinə bir çox icmalarımız oldu. Xarkovda müharibə əleyhinə birinci qərar çıxaran bizim fakültə idi.

Bu icmalar yenə mənim inqilabçıç tələbələr ilə yaxınlaşmağıma səbəb oldu. Gizli mətbuat ilə tanış olmağa başladım və nəhayət, 1915-ci sənədə özüm də sosial– demokrat bolşevik firqəsinin tələbə fraksiyasına daxil oldum.

Həyatımın bundan sonrakı hadisələri bir çox yoldaşlarımın və mənsub olduğum məlumudur. Ona görə də nə 1917-ci ildə Bakıya gəlib “Hümmət” təşkilatında çalışmamı, nə də 1918-ci ildə Xarkovda Cənub türk-tatar işçi hərəkatında iştirak etməmi, nə 1919-cu ildən sonra Bakıya qayıdan maarif və mədəni işlərdə və şura işlərində firqənin mənə tapşırdığı iş və vəzifələri ifa etdiyimi yazmayıram. Lakin hər hankı bir işdə oldumsa da mətbuatda iştirak etməklə bərabər uyqu saatlarında istifadə edərək sevdiyim ədəbiyyatla da az-çox məşğul olmağa çalışdım. Fəqət işin çoxluğundan bədii ədəbiyyata istədiyim qədər vaxt sərf edə bilmədiyimə görə, bir taqım yazılarımı hələ indi də natamam qalmasına təəssüf edirəm.

Bakı, oktyabr 1933