Cənab Axund Əbuturabın[1] “Bizə hansı elmlər lazımdır?” məqaləsinə ədibi-həkim cənab Əlibəy Hüseynzadə həzrətləri müxtəsər, lakin o qədər ustadanə cavabi-şafi vermişlərdir ki, ondan sonra bizim kimi acizlərin əlavə məqalələri onu təkrardan qeyri bir fayda verməz.

Burasını bilə-bilə, bu barədə yenə bir neçə söz söyləməyə məcbur oldum, çünki cənab Axundun bəyan etdiyi fikir və əqidə aramızda indiyə qədər o mərtəbə kökləşib rəğbət bulmuşdur ki, onun xilafi-əql və əsasi-din olduğuna dair nə qədər çox yazılsa, o qədər kəşfi-həqiqətə xidmət edər sanıram.

Bəli, həmin məsələ ərbabi-maarif arasında nə qədər çox yazılsa və nə qədər münaqişə və mücadiləli olsa, həqiqətə ol qədər yaxınlaşılmış olur. Hələ bu yolun tikanlarından, töhmətlərindən, küfrlərindən qorxmayıb bir az irəli gedilsə xeyli düyünlər, qaranlıq nöqtələr, şəriətə bürünmüş xürafat və cəfəngiyat daha tez görülüb açılmış olur.

Axund Əbuturab cənabları deyir: “Yazıçıların yazdıqlarından belə məlum olur ki, onların məqsudu elmdən, şəriət elmindən masiva elmlərdir...”.

Bəli, Axund cənabları yazıçıların yazdıqlarından və “utlubu-l-elm və lau bi-s-sin” (Tərcüməsi: “Elmi Çində də olsa, axtar tap!”)dəki “elm”dən məqsud mütləq şəriət elmindən masiva olan elmlərdir. Əgər sizin dediyiniz kimi, elmdən murad yalnız “elmi-şəriət” olsa idi, heç vaxt “utlubu-l-elm” deyilməzdi, bəlkə “utlubu-l-fiqh” buyurulardı. Çünki şəriət istilahınca elmi-şəriətə mütləq “elmi-fiqh” və ümumiyyətlə bilməyə “elm” deyilir. Necə ki, ayəti-kərimə və hədisi-şəriflərin çoxunda da elm və fiqh sözləri ayrı-ayrı zikr olunubdur. Hətta cənab Axundun özü elmdən məqsəd elmi-şəriət olduğunu isbat eyləmək üçün: “Cahada getməyənlər din məsailində təfəqquh etsinlər” ayətini dəlil gətirir. Halbuki həmin ayət Axundun əqidəsinin çürük olduğunu çox gözəl isbat edir. Çünki ayətdə açıqdan buyurulur ki, “təfəqquh” ediniz, yəni elmi-şəriəti öyrəniz. Şəkk yox ki, burada “təfəqquh”dan məqsəd elmi-şəriətdir. Özgə sayaq da ola bilməzdi.

Tarixi bilənlərə məlumdur ki, ol vaxtın davalarında bir tərəf cümlə əsir və ya şəhid ola bilərdi. Belə təqdirdə elmi-şəriəti, yəni fiqhi yaxşı bilən əshabın cümləsinin birdən davaya getməkləri təzə zühur edən bir dinin nəşri nöqteyi-nəzərincə, camaat və məmləkət idarəsincə yaxşı deyildi. Lazımdır ki, fiqh üləmasının bir qismi davaya getməyib camaat arasında din və dünya ümurinin icrasına mübaşir olaydı. Dəxi burada “təfəqquh” yerinə “təəllüm” buyurulmazdı. Belədə, sülh vaxtlarında buyurulmazdı ki, elmi-şəriət öyrənmək üçün: “Öz yaxın üləmanızı buraxıb Çinə qədər gediniz”. Halbuki, o vaxtlarda ərəblərin ülumi-əqliyyəyə, sənət və hünərə ziyadə ehtiyacları olduğundan və o zamanda da Çində sənət və mərifət ziyadə olduğundan ülumi-əqliyyə və sənayenin təlimini və Çinin uzaqlığını nəzərdə tutub həzrət Peyğəmbərin: “utlubu-l-elm və lau-bi-sin” buyurmağı çox təbii idi.

Hər halda, “fiqh”dən məqsəd elmi-şəriət, “elm”dən məqsəd də məhz ülumi-əqliyyədir. Dəxi, “elm” və “fiqh” sözlərindən məna, məqsəd o qədər açıqdır ki, bunun ziddinə getmək göz-görə inadlıqdır.

Burasını keçəndən sonra, islamda şəriət elmi musəvi və isəvilərin qarışıq və anlaşılmaz olan şəriət elmləri kimi deyil ki, uzun-uzun təvillərə və təfsillərə möhtac olsun; xüsusilə, vəqti-səadətdə və xəlifələr zamanında şəriət elmi o qədər sadə, o mərtəbə açıq və bəsit idi ki, onu öyrənmək üçün uzun zəhmətlər, uzun vaxtlar əsla lazım deyildi. Hətta, islamın ibtidai zühurunda şəriət elmi hər kəsin qanacağı, tezliklə anlayacağı bir sadəlikdə olmağı və müsəlmanların zahirən hüsn-əxlaqlı bulunmağı səbəbdən idi ki, ol zamanda öz xahişlərilə, öz qənaəti və vicdaniyyələri ilə islama daxil olanların əddi ağıllara xibrət verirdi. Tarixcə məlumdur ki, islamı bidayətində o dərəcə böyüdən, rövnəqləndirən islam əqaid və ehkamının məhz əql və təbiəti-bəşəriyyənin tezliklə qəbul edəcəyi bir sadəlikdə olmağı idi; “zəmanəyə görə” insanları maddi və mənəvi xoşbəxt edəcəyi bir yolda olmağı idi.

Amma, vəqta ki, əqaidi-islama qeyri məzhəb münəqqidlərinin xilafi-əql rəvayətləri, cahilanə adət və xürafatları daxil olmağa başladı, əqaid və ehkami-islam izhari-həqq bəhanəsilə uzun-uzun təfsirlərə düçar oldu, elmdən məqsəd şəriət elmi dinləməyə başlandı, ol zamandan etibarən islam rövnəqdən düşməyə, müsəlmanlar xar və zəlil olmağa başladı.

Fikrimizi bir az açıq söyləyək. İslamın ərəblər arasında ibtidai zühurunda və müəxxərən müxtəlif qövmlərin islamı ibtidai qəbullarında əqaid və ehkamın açıq və sadəliyi sayəsində müsəlmanlar gözəl əxlaqlı, mətin qəlbli, azad fikirli, doğru sözlü, tərəqqipərəst, insana dost, ədalətli, ülumi-əqliyə mühibbi və bəlkə xadimi olduqlarından az vaxtda dünyanın yarısına sahib birər hökumət təşkil etdilər və bu hökumətlər islamın əsasını, sadəliyini mühafizə etdikləri müddətcə şövkət və əzəmətlərini də mühafizə etdilər; onlar bu hökumətləri, bu cahangirlikləri qılınc zoru ilə böyük məmləkətləri fəth etməkdən artıq, ədl və mərhəmətlik tərəqqilə xırda qəlbləri təsxir etməklə vücuda gətirdilər.

Amma, vəqta ki, əslində bəsit və sadə olan əqaid və ehkamı bəyan üçün uzun-uzun təfsil kitabları yazıb füruğatə bəst verdilər, “əql və hikmət” istinaddan artıq rəvayət və cəhalətə müstənəd ixtilafatə yol açdılar, şəriəti riyasət arzularına alət etdilər, ol gündən islamın evi yıxılmağa başladı.

Odur ki, ol vaxtdan, şöhrət və mənfəət tamahına düşən alimnümalar öz fikir və təsəvvürlərinin büt və atəşpərəstlərin etiqadları ilə məzc edib qədi cəhalət adətlərini, rəvayəti-batiləni, xürafatı təfsirlərə qədər daxil etdilər. Və bu vasitə ilə birər mömini zəhərlədilər. Bir az ərəbcə bilməkdən savayı bir ləyaqətləri olmayan cahil müfəssirlər öz ağıllarının naqisliyindən ülumi-əqliyyəni dini-islamə müxalif və düşmən hesab etdilər və belə də kitablarında yazdılar. Şəriəti-islamiyyəni hərcümərc etdilər, bu gün əqli-səlimin qəbul edə bilməyəcəyi bir hala endirdilər. Məzhəbi-islamı anlaşılmaz, qarışıq, çarpaşıqlı, yüz parça və firqəyə böldülər.

Odur ki, bugünkü fiqh və rəvayət kitablarının kəsrətini, ixtilaflı risalələrin çətinliyini, qarışıqlığını və bunları öyrənmək üçün zəhmət və zamanın çoxluğunu hiss edənlər, ixtilaf və təfərrüat mübahisələrilə vaxtlarını çürüdən biçarələr ulumi-əqliyyə və hikəmiyyədən bixəbər olduqlarından, haq-nahaq: “elm”dən məqsəd “elmi-şəriət”dir deməyə məcbur oldular. Və cənab Axund Əbutürabın dediyi kimi “əlməru əduvvu ma cəhələhu” – kişi bilmədiyi elmə düşmən olur” qaideyi-ümumiyyəsinə görə də ülumi-əqliyyəyə düşmən oldular.

Fikrimizi yenə bir az daha açıq söyləyək. Qurani-Kərimin mündəricatının yüzdə onu ancaq şəriəti-əməliyyə elminə, doxsanı əxlaqa, tərbiyeyi-ruhaniyyəyə, rəvayəti-qədiməyə, məzahibi-salifəyə adət və hekayəti-məziyyəyə aiddir. Bununla bərabər, Qurani-Kərimin ehkam və əqidi-diniyyəyə aid yerləri nə qədər az isə, o qədər də sadə, bəsit və məhduddur.

Quranın bir cüzi qismini bilmək üçün şəriəti-əməliyyə təfsirlərini, şərhlərini bilməyə nə qədər ehtiyacımız vardır.

Halbuki Quranın əqaid və ehkamına aid cəhəti o qədər sadə və səridhdir ki, onu öyrənmək bir o qədər uzun vaxt və zəhmətə möhtac deyildir.  Amma Quranın elmi-ruha, tarixə, hikmətə, üsuli-məişətə, bir sözlə, təfsir və şərhə möhtacdır ki, bunları bilmək həqiqətdə çox zəhmət və vaxta möhtacdır.

Bu qəziyyələrdən şu nəticəni çıxarmaq istəyirəm ki, Quranı, islamı bilmək, Allahı tanımaq, insani-kamil olmaq üçün şəriət elmini on dərəcə lazımsa, ülumi-əqliyyəni bilmək doxsan dərəcə lazımdır. Və əgər Quranda əməli-şəriyyəyə, məsələn, dəstəmaza və ya talağa dair olan bir müxtəsər ayətin şərhini bilmək üçün iki-üç müfəssəl kitabın oxunub bilinməyi iqtiza edirsə, o vaxt Quranın tarixdən, hikmətdən, əxlaqdan bəhs edən bir çox ayətlərin şərhlərini bilmək və bu surətdə Allahın sıfatını, qanununu, qüdrət və izzətini tanımaq üçün də ülumi-əqliyyəyə dair yüzlərcə cild kitabın oxunub bilinməsi lazımdır. Bəli, madam ki, Allahı tanımaq Quranı bilməyə vəbəstədir, o halda “fiqh”də olduğu kimi, məsələn, ərzə, şəmsə, buxəara, fəlakiyyata tarixi vüquata dair müxtəsər və mübhəm ayətlərin uzun şərhlərini bilmək də eləcə lazımdır.

Bu həqiqət bəyanından sonra, əgər Axund Əbutürab həzrətlərinin nəzərində Quranın yüzdə doxsan payına came olan ayətlərin şərhlərini bilməklə Allahı tanımaq olmazsa, Quranın yüzdən on qismi, yəni əməli-şəriyyəyə aid şərh və təfsirləri bilib, qeyri qismlərdən bixəbər olmaqla da heç vaxt Allahı tanımaq olmaz.

Burası da bilinməlidir ki, aləmi-islamda Əbu Hənifələr, İmam Cəfər Sadiqlər, Şəfailər, İmam Musa Kazimlər və qeyrilər elmi-fiqh və fitvada müctəhid və imam olduqları kimi, İbn-Rüşdlər, Əbu Əli Sinalar, Mövlanə Cəlaləddin Rumilər, Məhiəddin Ərəbilər, Cabirlər, İbn Xəldunlar və qeyriləri də öz zəmanələrinə görə ülumi-təbiyyə, hikəmiyyə, tarixiyyə və əxlaqiyyədə müctəhid və imamdırlar. Əvvəlkilər Quranın bir cüzi hissəsindən ibarət olan əmali-diniyyəni nə cür izah edib risalə və təfsirlər yazmış isələr, ikincilərdə Quranın qismi-əzəmini təşkil edən ülumi-hikəmiyyə və əqliyyəyə dair yüzlərcə təfsirlər yazmışlar.

İndi, əqli-səlim bunu təqaza edər ki, əgər Quranı bilmək Allahı tanımaq, insani-kamil olmaq üçün fiqhə aid təfsirlərin oxunması vacib isə, əql və hikəmiyyata aid ayətlərin təfsirlərini oxumaq vacibdən də vacibdir.

Axund Əbutürab buyurur: “Bəzi ibtidai məktəblərdə bəzi kitablardakı dini-islamın heç bir mətalibi-mühümməsini havi və came deyil, “əz bərayi xali nəbudən” mərasilə, bir saat tədris olunur..”.

Cənab Axund burasını bilməlidir ki, dünyada hər bir işin, hər bir sənətin bir üsuli-təlimi, bir qanuni-təkamülü vardır. Bu üsul və qanuna riayət edib iş görənlər hansı məzhəb və əqidədə olursa olsunlar, şəksiz, tərəqqi edib mətləblərinə çatarlar. Biləks cümlə təfsirləri əzbər bilsinlər, madam ki, üsuli-təlimdən, qanuni-təkamüldən bixəbərdirlər, heç bir tərəqqiyə müvəffəq ola bilməzlər. halbuki üsuli-təlimin, qanuni-təkamülün ən birinci tətbiq olunduğu yerlər məktəb və mədrəsələrdir. Buralarda hər şeydən artıq ona diqqət olunur. Diqqət olunur ki, “ibtidai” məktəblərdə dinin “mətalibi-mühümməsi” və çətin bəhslər əsla oxudulmasın. Süd əmən çocuğa ət verilə bilməyəcəyi kimi, zehni, mühakiməsi hənuz oyanmamış mübtədi balalara da heç vaxt “dinin mətalibi mühümməsi” oxudula bilməz. Bəlkə təlim və elmi-ruh üsulunca qurt, quş və tülkü hekayələri ilə, zehni hesablar və yüngül şəkilər ilə xırda balaların həvəsini oyandırıb, onları oxutduqlarını qanmağa, fikirləşməyə həvəsləndirməlidir. Bunları biləndən sonra dinin ən sadə əqidə, tarixə, tərcümeyi-hala dair yüngül bəhsləri öyrədilməlidir. Bu da cənab Axund Əbutürabın hələ az deyə şikayət etdiyi kimi nəinki gündə bir saat, bəlkə iki-üç gündə bir saatdan artıq oxudulmamalıdır.

Ey axundlar, bəsdir ibtidai məktəblərimizdə böyüklərimizin belə asanlıqla qanmadığı çətin məsələləri, ixtilaf və füruata aid bəhsləri çox yerdə əzbərlədib balaların zehinlərini kor etmək, bəsdir, müsəlmanların əql və mühakimələrini kiçik başda ikən biəsl rəvayət və nəqliyyat ilə çürüdüb həqiqətdən uzaqlaşdırmaq!

Əziz müəllimlər, tərəqqisini arzu etdiyimiz ibtidai məktəblərdə, kim nə deyirsə desin, üsuli-təlimin, qanuni-təkamülün bir addım xaricinə çıxmamalısınız. Vala millətə, vətənə, həqiqətə, istiqbala xəyanət etmiş olarsınız.

Axund buyurur: “Məktəblərin təhsil olan elmlərindən fariğ olan şəxslərin rəftar və kirdarlarından aşkar məlumdur ki, şəriəti-islamın heç bir etiqad və əməliyyatından baxəbər olmayıblar – “öz guze həmi təravəd an çe ke dər ust” (Tərcüməsi: Kuzədə nə varsa, o da bayıra sızar).

Bəli, Axund cənabları, düz buyurursunuz. Bu xüsusda sizinlə həməfkaram. Həqiqət, məktəblərdən fariğ olanlardan əksəri islamın etiqad və əməliyyatından baxəbər deyillər. Burası çox doğru. Amma, cənab Axund, insafla danışaq; bunların əsl etiqadatı bilməməklərində özləri müqəssirdir, yoxsa onlara təlim verən mollalar və müəllimlər? Buyurunuz, məsləkdaşınız axund və mollaların yazdıqları şəriət kitablarını gözdən keçirək. Və onların şagirdlərə nə yolda təsir edəcəklərini insafla mülahizəyə alaq. Budur, ruhani məşhur bir əfəndinin yazdığı bir kitab qabağımdadır: Orada bu sətirləri oxuyuram: “və bil-qədri xeyruhu minə-l-lahi-təala”, yəni xeyir və şər Allah təalanın istəyi ilə, xəlq və təqdiri ilə olduğuna inandım...”

İndi huş və guşla bir diqqət ediniz: bir çocuq ki, hənuz xırda yaşdan xeyr və şərin insanın öz əlində, ixtiyarında olmayıb özgəsinin istəyi və təqdiri ilə olduğuna etiqad edə, o çocuq ola bilərmi ki, özündən yaxşılığa həvəs etsin? Və ya bir çocuq ki, zalımların zülm və şərini Allahdan bilə və eləcə tərbiyə ola, olarmı ki, böyüyəndə şəri dəf etməyə, zalıma qarşı durmağa cürət edə bilsin?

İnsaf ediniz! Bir çocuq ki, cümlə xeyir və şəri, cümlə qazanc və zərəri, səadət və bədbəxtliyi məhz Allahın istəməyinə asılı bilə və buna bu cür etiqad etməyi də dinin rüknündən, əslindən hesab edə, belə bir çocuq böyüdüyü vaxt aya nə təbiətdə olar, soruşuram? Əcəba, bu növ etiqadın, bu sayaq tərbiyeyi-ruhiyyənin təsiri altında böyüyən bir nəfər, bir ailə, bir millət tənbəl, aciz və həqir olmaz da nə olur?

Madam ki, insan öz felinin xaliqi deyil, kim deyə bilər ki, mən filan işi yapmaq, vücuda gətirmək istəyirəm.

Madam ki, bir şəxs çalışsa da, çalışmasa da əzəldən təqdir olunmuş ruzi və qismətin ona çatacağını yəqin etiqad edir, belə bir kəs səy və tərəqqiyə həvəs edə bilərmi? Burasını keçəndən sonra madam ki, insanın feli öz ixtiyarında deyil, nədən ötrü öz ixtiyarında olmayan feldən məsul və cavabdeh olsun, nədən Əlinin haqqı Vəlidən istənilsin. Halbuki Həqq-təala adili-mühəzzirdir. Bizim bu günkü əkdər etiqadımız, bu günkü rəftarımız isə ədalətə müxalifdir. Həqiqəti-islamiyyəyə ziddir. Belə müxalifətdə bir az dəvamımız milləti hər surətdə əsir və rəzil etməyə kifayətdir.

İndi, cənab Axund, buyurunuz görək, siz ki, şəriət adı ilə yazılan camaatı yüz illərcə qeyd və sənəd edən, oxuyanları səfil və tənbəl qoyan kitabları, o cəfəng və xürafatnamələri görür və eşidirsiniz, nədən ötrü onların ziddinə bir məqalə, bir risalə yazıb izhari-həqiqət, əsasi-dini-islami təhfimə vasitə olmursunuz ki, həqiqəti islamı firənglərdən artıq bu gün müsəlman ad və paltarındakı alimnümalar, alimnümaların şəriət adı ilə yazdıqları biəsl və biəql rəvayətnamələr xarab edir?

Cənab Axund, əgər islama xidmət etmək istərsəniz, bizə bir o qədər zərərləri toxunmayan firəngləri buraxıb öz aramızdakı həqiqəti-islamiyyə düşmənlərini, mədəniyyət və insaniyyət hadimlərini, məhəbbətnəva əduvvlərini islah ediniz, onları təriqi-hidayətə gətiriniz.

Hələ mübtədilərə məxsus şəriət kitablarımızı bir diqqətlə mütaliə buyurunuz, görünüz ki, oxuyanların zehinlərini, mühakimələrini əzəcək nə qədər etiqadlar, müxtəlif islam əmrləri vardır!

Bu saat gözümün qabağında təzə çap olunmuş bir şəriət kitabı durur ki, təsbih edirəm. Gözümə sataşan sətirlərin birisi budur: Allah tərəfindən əmr olunan şeylərin 3-mincisi böyüklərə itaət edib rizalarını kəsb eyləməkdir”.

İndi həmin bu şəriət əmrini, bu fərzi nəzəri-diqqətə alaq. Axı nədən ötrü böyüklərə kor-koranə itaət edib, rizalarını kəsb edək? Halbuki islamın nəzərində böyük-kiçik, padşah-gəda, dövlətli-fəqir cümləsi birdir. Belə olan surətdə bu nə əmrdir bizə təklif olunur? Bu kimi əslsiz, yersiz etiqadların, əmrlərin təsiri ilə deyilmişdir ki, millətimiz başdan-başa hökumətin zalım məmurlarına boyun əyib qul və əsir olubdur? İslama böhtan olan bu kimi yazıların, təlimlərin nəticəsi deyilmidir ki, ən axmaq bir hakim, ən cahil bir axund hər nə buyursa bəli, bəli deyib kor-koranə qəbul edirik, haqq ilə batili fərq etməyə özümüzdən bir qüvvə axtarmırız. Üluləmr, dövlətli ağa nə buyursa itaəti vacib bilirik ki, dünyada bundan alçaq, bundan heyvani bir təbiət dəxi ola bilməz. Mən bilmirəm, madam ki, insanlar yaradılışca da  Allahın yanında birdir, nədən ötrü özgələrə boyun əymək rəzalətini qəbul edirik?

Zalım yalnız o deyil ki, özgələrə əziyyət verir, bəlkə zalımlığın ən böyüyü məzlumluğu qəbul etməkdir; böyüklərə heyvanca itaət edib zülm və istibdadın artmağına səbəb olmaqdır.

Bəzi axundlar deyirlər: İmam Hüseyn əleyhissəlam “məzlum” olubdur. Halbuki bu kəlam həzrətin haqqında böyük böhtan və həqarətdir. Həzrət imam əgər məzlumluğu qəbul etsə idi, heç vaxt o surətdə mərdanə də şəhid olmazdı.

Budur, bizim cahil axundların qaş yaparkən göz çıxarmalarına xırda bir dəlil.

Bu sözlərimdən qiyas edilməsin ki, ümumiyyətlə “itaəti” qəbul etmirəm. Xeyr, biləks rza, həqq və həmrəy ilə olan itaət insanlığın ən birinci sifətidir.

Cənab Axund buyurur: “Həqqi-təala kitabında buyurubdur: “Xəlq etmədim cinnü insi məgər ibadət etmək üçün”. Burası məlumdur. Allah-təala həzrətlərinə ibadət etmək mümkün olmayacaq məgərin ki, əvvəl Allah təala həzrətlərinin sifati-zatiyyəsinə arif ola və əfali-həkimanəsinə vaqif ola. Bu mətalibə arif və alim olmaq moqufdur Qurani-şərifə arif və alim olmağa”. Buna şəkk yox. Həqqi-təala cinnü insi xəlq etmədi məgər ibadət üçün. Mən də kəmali-ixlasla təsdiq edirəm ki, insan məhz “ibadət” üçün xəlq olunubdur, amma iş burasındadır ki, görək bu “ibadət” nədir?

Əvvəla burasını bilməliyiz ki, ibadət bir növ deyildir:

Həqqi-təalanın hər sifətinə xas bir ibadət və hər ibadətin bir mükafatı vardır. Məsələn, Həqqi-təalanın nəhayətsi sifətlərindən biri “məbud”luq sifətidir. Bu sifətə məxsus ibadətdə: namaz qılmaq, oruc tutmaq, həccə getmək və qeyridir. Bu ibadətin mükafat və məcazati isə cənnət və cəhənnəmdir ki, o da gələcəkdə, axirətdə veriləcəkdir.

Halbuki, Allahın binihayət sifətlrərindən biri, məsələn, “qaliblik” sifətidir. Buna məxsus ibadətdə zəmanəyə görə hərb alətləri yapmaq, əsgəri məktəbləri, yollar, maşınlar vücudə gətirməkdir. Bu ibadətin mükafatı isə bu dünyadır ki, o da qaliblik nemətidir. Qeyri ibadətlər də bunun kimi ülumi-əqiliyyənin köməkliyinə möhtac olan ibadətlərdir ki, cümləsinə mükafat bu dünyada ikən verilir. Heç bir nisyəyə, təxirə buraxılmaz. Bu təqdirdə Allahı tanımaq, insani-kamil olmaq, əlbəttə ki, Allahın təkcə bir sifətini bilib ona iktifa etməkdə olmaz, bəlkə cümlə və ya əksər sifati-zatiyyə və əfali həkimanəsini bilib hərəsinə məxsus ibadəti əda etməklə olur.

Həqqi-təalanın sifəti-zatiyyəsini və əfali-həkim manəsini bilmək isə yalnız ülumi-fiqhiyyəni bilməklə olmaz. Lazımdır ki, Allahın qüdrət və əzəmətinə cə sifati-üluhiyyətinə dəlalət edən bunca məxluqat və fələkatın, yəni Allahın əsərini surət və xilqətlərini bildirən ülumi-hikəmiyyə və əqliyyə bilinsin ki, əsərdən müəssirə intiqal edib müəssirin, yəni Allahın qüdrət və əzəməti, əfali həkimanəsi də bilinsin.

Əlbət ki, dəstəmaz, təharət və orucun təfsilatını bilməklə Allahın əfali-həkimanəsini bilmək olmaz.

Buyurduğunuz kimi, Allahı tanımaq, mömini-kamil olmaq Qurani-şərifə başdan-ayağa arif olmaqla olar.

Çox gözəl. Bu halda lazımdır ki, Qurana başdan-ayağa arif olmaq üçün Quranın yalnız yalnız yüzdə on qisminin, yəni fiqhə aid təfsirlərinin mütaliəsi ilə iktifa etməmək, bəlkə Quranın yerə, göyə, havaya, hərbə, iqtisada, əhd və hüquqa, hətta tilsim və sehrə də aid olan bəhslərin şərh və təfsirlərini bilmək. Bunları bilmək üçün də mütləq hikməti-təbiyyə, kosmoqrafiya, təbəqatülərz, kimya, tibb, tarix, fünuni-əsgəriyyə, hüquqi-beynəlmiləl, elmi-sərvət, riyaziyyat və qeyri elmləri bilmək, həm də həqqilə bilmək lazımdır.

Fiqhsiz şəriət elmi, yəni Quranın yüzdə on qismi bilinə bilməyəcəyi kimi, ülumi-əqliyyəsiz də hikəmiyyə, əxlaq və qeyri, yəni Quranın yüzdə doxsan qismi bilinə bilməz. Demək ki, Quranı bilmək, Allahı tanımaq üçün həm ülumi-şəriyyəni, həm də ülumi-əqliyyəni birlikdə bilmək lazımdır. Və illa yalnız fiqh qismi ilə Allahı tanımaq heç vaxt ola bilməz.

Cənab Axund deyir: “Əgər bir şəxs tamam ömrünü ülumi-riyaziyyə və hikməti-təbiyyə təhsilində sərf edə, müəllimi əvvəl Aristotalis[2] məqamını dərk edə, əlbəttə, Həqqi-təalaya arif və alim olmayacaq, insaniyyət və mədəniyyət şəhərinə daxil olmayacaq”.

Cənab Axund, bizə də kəmali-cürətlə deyirik ki: Bir şəxs tamam ömrünü şəriəti-əməliyyə və fiqhə sərf edə, amma Quranın bir çox ayətlərinin şərhi demək olan ülumi-hikəmiyyə və əqliyyədən bixəbər ola, əlbəttə, Həqqi-təalaya alim və arif olmayacaq və mədəniyyət şəhərinə daxil olmayacaqdır. Nə cür də olsun ki, Allahı bilmək əsərini, yəni yaratdığı məxluqatın əsrari-xəlqiyyəsini surəti-həyat və davamını, qəvaini-məxsusiyyəsini bilməklə olar. Məsələn, bir kəs mühəndislik elmindən bixəbər olsa, əlbət, yapdırdığı körpünün möhkəm və çürük olduğundan bixəbər olacağı kimi, mühəndisini də həqq ilə tanıya bilməyəcəkdir. Bunun kimi bir kəs əgər Allahın əsəri olan məxluqat və mövcudatın əsrari-həyatiyyə və həvasi-təbiyyələrini bildirən ülumi-əqliyyədən bixəbər olsa, şəksiz ki, müəssirin, yəni Allahın qüdrət və səmadaniyyətindən bixəbər olub, onu haqq ilə tanıya bilməyəcəkdir, o şəxs istəsə şəriəti-əməliyyə elmində kamil və müctəhid ola.

Axund deyir: “Bizim bu zəmanəmizdə biz müsəlmanların insaniyyəti və mədəniyyəti məqufdur dəyanəti-islamiyyəni bilib əmlə etməyə, elmi-hesab, elmi-tibb, elmi-həndəsə bilməklə insan olmaq olmaz...”.

Mən də təsdiq edirəm ki, yalnız bir elmi bilməklə, əlbət, gözəl təbiətli bir insan olmaq olmaz. Lazımdır xilqətində bir az istedad olmaqla bərabər, xırda yaşdan məlumatlı ana qucağında tərbiyə və adət ilə əxlaqi-həsənə kəsb etsin; ülumi-əqliyyə və nəqliyyə ilə hüquqi-vəzaifi-insaniyyəsini bilib hikmət elmi olsun, heç bir elm öz-özlüyündə insanı tərbiyəli, gözəl təbiətli edə bilməz. Budur ki, Osmanlı və qeyri yerlərin mədrəsələrinə dolan tərbiyəsiz, əxlaqsız bir çox mollalar neçə illər şəriət elmlərini oxuduqları, hətta icazə də aldıqları halda oxuyanların ən pozuq əxlaqlısı, ən fasad təbiətlisi olurlar. Halbuki bunlara görə tibb, hüquq, əsgəri və qeyri məktəblərdə oxuyanlar bir dərəcə əxlaqlı, qeyrətli olmaqla bərabər, öz millət və dinlərinə də əllərindən gəldiyi qədər xidmət edirlər.

Zənnimcə, tərbiyə və adət ilə əxlaq sahibi olmaq və sonra təhsili-ülum ilə onu ikmal etmək, məhz tərbiyəli, məlumatlı anaların qucağında və üsuli-təlim və tədris təhtində olan müntəzəm məktəb və mədrəsələrin bucağında olar. Buna görə müsəlmanlar arasında nə qədər analar oxumamış, məktəb və mədrəsələr nizama girməmiş qalır, o qədər də mədəniyyət aləmi bizdən uzaq qalacaqdır.

Axund Əbutürab deyir: Nə göyçək mətləb buyurub Molla Məhəmməd Bağdadi.[3]

Elm rəsmilə rütbeyi-rifət,

Arizuyi-məhal imiş ancaq.

Eşq imiş hər nə var aləmdə,

Elm bir qiylü qal imiş ancaq.

Cənab Axund, həqiqətdə də belədir! Eşqsiz, həvəssiz dünyada heç bir xeyirli iş əmələ gəlməz; heç bir sirri-İlahi, heç bir ixtira vücuda gəlməz. Bəli, yalnız elm-rəsmi oxumaqla rəfeyi-rifət arizuyi-məhaldır. Bunlar çox doğru sözdür. Ən böyük məktəb və mədrəsə qurtaranlardan elələrini tanıyıram ki, oxuduqları elm-rəsmi sayəsində ancaq başını saxlayacaq bir qulluğa keçib onunla iktifa edirlər. Amma, orta məktəbləri qurtarmış və ya öz-özünə oxumuş eylə həvəslilər var ki, elmə, həqiqətə olan eşqləri sayəsində ən fəzilətli sahibi-elm, ən əhəmiyyətli sahibi-rifət olublar.

Odur ki, öz fikrü məsləklərinə, öz etiqadlarına olan eşqləri sayəsində bunca milyonlar içində ancaq on-on beş Sokrat[4], Əflatun[5], İmam Cəfər Sadiq[6], Əbu Mənsur Matəridi[7], İmam Hənəfi[8], Əbu Əli Sina[9], İbn-Xəldun[10], Şeyx Rumi, Şekspir, Alfyeri[11], Bayron, Şiller, Qaliley[12], Paster[13], Edisson[14] və qeyri özgələrdən təməyyüz edib, şöhrət və nami-əbədi kəsb ediblər.

İştə, Molla Məhəmməd Bağdadinin bəyan etdiyi eşq və istedad belədir. Bu eşq isə hər kəsin istedad və tərbiyeyi-əvvəliyyəsinə görə kimisini İmam Cəfər Sadiq, İmam Qəzali[15], kimisini İbn-Rüşd[16], Məhiəddin Ərəbi, kimisini Nyuton[17], Qaliley, kimisini də Kamal, Midhət Paşa və Seyid Təbatəbayi eylər.

Eşq və eşqin xasiyyəti belədir, yoxsa, eşq sizin zənn etdiyiniz kimi dünyadan qəti-əlaqə edib əsami-məlaykəyi zikr və vərd ilə məşğul olmaq və beləliklə, guya vasili-əliallah olmaq eşq deyil.

Cənab Axund Əbuturab deyir: “Cənab kibriyaya həbib olmaq rəsuli-əkrəmə tabe olmaqdır”.

Əlbət ki belədir: cənab kibriyaya həbib olmaq üçün rəsulə tabe olmaq, rəsulun getdiyi yoldan getmək lazımdır.

Rəsuli-əkrəmin getdiyi yol isə insanları hər növ ilə olursa olsun, səlamətə çıxarmaqdır. Bu səlamət yolu da təbii, yalnız ibadət ilə ola bilməz və ola da bilməmişdir. Həzrət rəsulun həyat səadətini, icraatını təftiş edəcək olursaq, ömrünün çox qismini təfəkkür, vəz, məşvərət, müharibə ilə keçirdiyi anlaşılır. Həzrət peyğəmbər millətin ən xırda bir işşindən ən böyük işinə qədər bizzat qarışar, ən qorxulu, təhlükəli yerlərə ən əvvəl özü gedər, ən son zəhmət və rahatsızlığı ən ziyadə özü çəkərdi. Həzrət Məhəmməd dini-islamın nəşrinə, payidarlığına nəinki ibadət ilə, bəlkə ən ziyadə vəz, müşavirə, tədbir, yeri düşəndə qalxan, ox, mancanaq ilə çalışmışdır; ol zamanın ən birinci hərb alətləri: qılınc, qalxan, ox, mancanaq, əsgərlik əməliyyatı: mancanaq atmaq, xəndək qazımaq və hasar çəkməkdən ibarət idi ki, bunların cümləsini, yəni ol zamanın ən birinci üsul və aləti-hərbiyyəsini həzrət peyğəmbər öyrənib əshabına da bildirmişdir.

Həzrət peyğəmbər ol zamanın nə qədər ülum və fünun məhsulu var idisə, müharibələrdə cümləsini tədbiq edirdi. Əsbabi-ruhaniyyəyə əsla təvəssül etməzdi, dua oxuyub yalvarmazdı. Hər vaxt üsul və alati-hərbiyyəyə müraciət edib, onların vasitəsilə qələbəyə məzhər olurdu. Həzrət peyğəmbərin bu səy və ictihadına erməni keşişləri bizim dua və həyalupərəst axundlardan, əfəndilərdən artıq vaqif imişlər ki, keçən iğtişaş vaxtından heybələrində İncil əvəzinə Kürdəmirdən bombalar keçirib millətlərinə kömək etməyin qeyrəti-millətpərvəranəsində bulundular. Halbuki ol zaman bizim huripərəst ülumi-əqliyyə düşmənləri döşəklərində rahat yatıb qələbə və səlaməti təsbih çevirməkdə, nafilə namazı qılmaqda axtarıb milləti badi-fənayə verdilər. Əcaba həzrəti-rəsul millətinin qan selləri içində üzdüyü vaxt mənzilində qapanıb ibadətmi edirdi? Və ya döşəkdə rahət uzanıb təsbehmi çəkirdi? Hanı həzrəti-rəsulun əfali-amalını özlərinə rəhbər bilənlər? Hanı o müqəddəslər, bundan artıq millətin hansı qara günün gözləyirlər?

Axund deyir: “Əgər birisi sair ülumda dərəceyi-kamilə baliğ ola, dəyanəti-islamiyyədən binəsib ola, əlbəttə, dərəceyi-insaniyyət və mədəniyyətə baliğ olmayacaqdır”.

Axundun bu sözlərindən görünür ki, “dəyanəti-islamiyyə” ülumdan uzaq, ülumla irtibatı olmayan əlahiddə bir aləm imiş. Amma “dəyanəti-islamiyyə”yə bizim nəzərimiz elə deyil. Bizim etiqadımız bundadır ki, ülumun dərəceyi-kamalına baliğ olan şəxs “dəyanəti-islamiyyə”nin də bir çox qisminə əməl etmiş olur.

Bir də Həqqi-təalanın hər sifətinə məxsus ayrı-ayrı ibadət və ayinin olmağına görə ülumun dərəceyi-kəmalına baliğ olmağın özü də alim sifətinə məxsus olan “ibadət”i əda etmək deməkdir. Allahın sifətini, sifətinə xas ibadəti bilmək, əda etmək isə Allahı bilmək, tanımaq deməkdir. Allahı hər növ yol ilə tanımaq, bilmək isə əsasi-islamdır.

Bu halda nədən ötrü ülumda dərəceyi-kəmalə baliğ olan kəs dərəceyi-insaniyyət və mədəniyyətə baliğ olmasın? Məgər Allahın Qadir, Müdəbbir, Alim, Fazil, Fəal və qeyri sifətlərini bilməyə vasitə olan ülumi-əqliyyə və hikəmiyyəni təhsil etmək islamın xilafıdır, yoxsa əsası?!

Axund buyurur: “Əgər bir kəs dəyanəti-islamiyyəyə alim və arif ola və üluma cahil, əlbəttə, insaniyyətə zərər yetirməyəcəkdir”.

Bu nə söz, bu nə biməna hökm? Hələ üluma cahil olmaqla insaniyyətə zərər yetirməyin dünyəvi cəhəti dursun, şəri cəhətinə gələk: madam ki, Allahın hər sifətinə, məsələn, qaliblik, alimlik, müdriklik, qadirlik və qeyri sifətlərinə məxsus bir adət vardır və Allahın bir parə sifətlərinə, məsələn, qaliblik sifətinə məxsus “ibadət”: zamana görə əsgəri, sənaye məktəbləri yapmaq, top, tüfəng, dinamit və qeyri aləti-hərbiyyə meydana gətirmək, əsgəri teleqraf, şar, gəmi və maşınlar vücuda gətirməkdir və bunları əmələ gətirmək birər “ibadət”dir, bu təqdirdə ülumi əqliyyə və hikəmiyyəsiz bunca ibadəti əda etmək nə gunə mümkün olacaqdır? Bu ibadətləri əda etmək mümkün olmadığı surətdə Allahın qaliblik, qadirlik...və qeyri sifətləri nə ilə bilinəcəkdir? Dua oxuyub, təsbih çevirməkləmi? Bundan savayı, əgər ülum-əqliyyə bilinməzsə, bunca misri naxoşluqların önü nə növ ilə alınacaq? Duanəvislərin, nüsxəbazların bərəkəti ilə xolera, taun, çiçək, yatalaq kimi sarı naxoşluqlardan milçək kimi qırılan müsəlmanları əgər həkimlərimiz olmaq isə kimlər tədavi edəcək? Bundadamı deyəcək ki: “qədərdə nə varsa, o olacaqdır. Tədbir və çarə nəyə gərək?”.

Min zəhmət və məşəqqətlə çiçək döymək üsulunu tapıb minlərcə bigunah balaları əcəlsiz ölümdən xilas edib, bunca ata və anaların göz yaşlarını dayandıran bir firəngin məgər Allah yanında heç bir fəziləti yoxmu?

Əcəba bütün ömürlərini insanların səadət və rahatlıqları yolunda sərf edən Paster, Cenni, Marks və qeyri firəng məşahiri Allahın Rəhim, Müin, Nasir və Alim sifətlərinə məxsus olan “ibadət” ilə məşğul deyillərmi?

Bunlar və bu növ ibadətdə Allahın ən fədakar, ən müxlis abidələri deyillərmi?

Mahtərmə Axund həzrətləri, insaf etməli: Allahın yüzlərcə sifətinə məxsus olan min növ ibadəti buraxıb, təkcə məbudluq sifətinə xas ibadətlə məşğul olan tərki-dünyalar kimi nə vaxta qədər özlərinizi insani-kamil, alimi-həqiqi, abidi-müxlis hesab edib, qeyrilərini insan cərgəsinə qoymamaq mərəzi-cəhalətindən xilas olacaqsınız?

Xülasə, bizim son cavabımız budur: Ülumi-əqliyyə ilə mədəniyyət və insaniyyətə çatılmaz isə ülumi-nəqliyyə və şəriyyə ilə heç vaxt çatılmaz. Əgər ülumi-nəqliyyə və şəriyyə ilə mədəniyyət və insaniyyət olursa, ülumi-əqliyyə ilə yüz qat daha möhkəm və şərəfli olur.

Ömər Faiq NEMANZADƏ.

1907-ci ildə Tiflisdə “Bizə hansı elmlər lazımdır?”

adı ilə çap olunmuş kitabdan götürülmüşdür.